رهبری یحیی سنوار بر حماس برای ایران، اسرائیل و جبهه غزه چه معنایی دارد؟

منصور براتی در انتخاب نوشت: انتخاب «یحیی سنوار» به عنوان رئیس دفتر سیاسی حماس پس از ترور «اسماعیل هنیه»، پیام‌های متفاوتی را برای طرف‌های مختلف در خاورمیانه، منطقه و جهان در پی دارد. به طور خلاصه می‌توان گفت که جانشینی سنوار پس از ترور هنیه در تهران، به معنای «سرسخت‌تر شدن حماس در برابر اسرائیل»، «کاهش تمایل به امتیاز دهی در مذاکرات آتش بس»، «کاهش جدی اختلاف دوگانه دفتر سیاسی و شاخه نظامی» و «نزدیک‌تر شدن حماس به ایران و فاصله گرفتن از قطر» است.

سنوار، رهبر فعلی حماس در درون نوار غزه در حالی به عنوان رهبر جدید حماس برگزیده شد که بلافاصله پس از ترور هنیه، گمانه‌زنی‌ها درباره جانشین وی در رسانه‌ها آغاز شد و تقریباً هیچ رسانه‌ای سنوار را گزینه جدی جانشینی نمی‌دانست؛ ابتدا نام خالد مشعل، رهبر سابق حماس به عنوان جانشین هنیه مطرح شد و پس از چند روز نیز بی بی سی عربی و العرب از «محمد اسماعیل درویش»، عضو دفتر سیاسی به عنوان رهبر جدید حماس نام بردند. اما برخلاف انتظارات از عصرگاه ۶ اوت ۲۰۲۴ رسانه‌های نزدیک به حماس به صورت رسمی یحیی سنوار را رهبر جدید این سازمان اعلام کردند. در نوشتار حاضر به معانی این انتخاب می‌پردازد. به طور خلاصه می‌توان گفت که جانشینی سنوار پس از ترور هنیه در تهران، به معنای «سرسخت‌تر شدن حماس در برابر اسرائیل»، «کاهش تمایل به امتیاز دهی در مذاکرات آتش بس»، «کاهش جدی اختلاف دوگانه دفتر سیاسی و شاخه نظامی» و «نزدیک‌تر شدن حماس به ایران و فاصله گرفتن از قطر» است.

۱- یحیی سنوار کیست؟

یحیی سنوار که امروزه از وی با لقب‌هایی همچون «صیاد الجواسیس» و «مغز متفکر ۷ اکتبر» یاد می‌شود در سال ۱۹۶۲ در اردوگاه پناهجویان خانیونس در جنوب نوار غزه متولد شد. سنوار ۶۲ ساله در مجموع حدود ۲۳ سال از عمر خودرا در زندان‌های اسرائیل گذرانده است. سنوار دوره دانشجویی خود را در دانشگاه اسلامی غزه گذراند و با تأسیس حماس در سال ۱۹۸۷ به این گروه پیوست.

از همان روز‌های آغازین عضویت سنوار در حماس، وی به مسائل نظامی و امنیتی علاقه پیدا کرد و با تشکیل گروه موسوم به «مجد» درصدد مقابله مسلحانه با اسرائیل برآمد. نخستین دستاورد قابل توجه گروه مجد، کشف ۴ جاسوس اسرائیل درون حماس بود و همین موفقیت باعث ملقب شدن سنوار به صفت صیاد الجواسیس شد. بعد‌ها همین گروه مجد توسعه یافت و الگوی اصلی «شاخه نظامی» حماس را شکل داد.

سنوار در سال‌های متمادی زندان نیز دردسر‌های زیادی برا اسرائیلی‌ها ایجاد کرد و بار‌ها رهبری اعتصابات را در زندان‌ها برعهده گرفت به همین دلیل مدت زیادی از حبث سنوار به صورت انفرادی بوده است. سرانجام سنوار در جریان تبادل با گیعاد شالیت، سرباز اسرائیلی از زندان آزاد شد. وی سپس به غزه رفت و به عضویت دفتر سیاسی حماس نیز درآمد. سنوار از سال ۲۰۱۷ رئیس حماس درون نوار غزه شد. مهم‌ترین اقدام وی، اما طراحی عملیات «طوفان الاقصی» و اجرای موفقیت آمیز آن در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ بود. در واقع آنطور که دیوید رمنیک، در مجله نیویورکر می‌نویسد: «اکنون سنوار در همه خانه‌های فلسطین حضور دارد. سنوار مهم‌ترین فلسطینی در سراسر جهان است.»

۲- دوگانه دفتر سیاسی و شاخه نظامی؟

انتخاب سنوار به عنوان یکی از رهبران نظامی حماس، به عنوان رهبر جدید این گروه مقاومت، به معنای کاهش چشمگیر سطح اختلافات دفتر سیاسی و شاخه نظامی حماس خواهد بود. در گذشته نیز بار‌ها این دو طیف با یکدیگر دچار اختلافاتی شده بودند. به عنوان مثال انتشار سند راهبردی حماس از سوی دفتر سیاسی این جنبش در ماه مه ۲۰۱۷ که خواستار تشکیل دولت مستقل فلسطینی در مرز‌های ۱۹۶۷ می‌شد، اگرچه درباره موجودیت اسرائیل سکوت کرده، ولی به معنای اتخاذ یک گام عملگرایانه بزرگ بود و شاخه نظامی و گردان‌های شهدای الاقصی با آن موافق نبودند.

از سوی دیگر در جریان درگیری‌های مختلف حماس با اسرائیل نیز گاه طیف سیاسی خواستار خویشتن داری بیشتر و شاخه نظامی مایل به تهور بیشتر و اقدامات رادیکال‌تر در برخورد با اسرائیل بوده اند. به عنوان مثال در جریان دو نبرد کوتاه در سال‌های ۲۰۲۲ و ژانویه ۲۰۲۳ میان اسرائیل و گروه جهاد اسلامی در نوار غزه، حماس مداخله مستقیمی نکرد و حتی به عنوان شه دولت غزه، با گروه جهاد اسلامی دچار پاره‌ای اختلافات نیز شد. در این برهه برخی منتقدان حماس را به تکروی، مسامحه و عدول از اصول محور مقاومت متهم می‌کردند.

همچنین ریشه‌های اخوانی حماس نیز بیشتر در دفتر سیاسی این گروه دیده می‌شود و باعث شده در مواقعی این سازمان در ارتباط با متحدان خود دچار رفتاری متناقض شود. در این میان هرگاه طیف اخوانی در دفتر سیاسی در رأس بوده (ماننده دوره خالد مشعل – ۱۹۹۶ - ۲۰۱۷) گرایش این گروه به قطر و ترکیه بیشتر شده و در مقابل وقتی افراد میانه‌روتر و نزدیک‌تر به جناح نظامی به قدرت رسیده اند، گرایش به ایران بیشتر شده است. اما با رهبری سنوار بر دفتر سیاسی اختلافات میان دو شاخه اصلی حماس به مراتب کمتر خواهد شد و البته انتظار می‌رود جایگاه شاخه نظامی در دفتر سیاسی تقویت شود.

۳- دلالت‌های رهبری سنوار برای اسرائیل

برداشت غالب در دستگاه‌های نظامی اسرائیل این بود که با ترور اسماعیل هنیه و در نتیجه وضعیت میدانی جبهه غزه و با در نظر گرفتن توافق آشتی ملی پکن میان فتح و حماس، احتمالاً حماس به سوی رهبری خواهد رفت که حاضر به امتیازدهی بیشتر برای حفظ بقای این گروه در آینده غزه و فلسطین باشد، اما اکنون اسرائیل پس از ترور شخصیت نسبتاً میانه‌روتر با رهبری شخصیتی روبه‌رو شده که طراح اصلی طوفان الاقصی است.

اسرائیل کاتص، وزیر خارجه اسرائیل خشم خود را از انتخاب سنوار به عنوان رهبر جدید حماس در یک توئیت نشان داده و نوشته: «انتخاب السنوار به عنوان جانشین اسماعیل دلیل دیگری برای ضرورت ترور فوری وی و نابودی حماس است. او نیز باید به سرنوشت محمد ضیف دچار شود.»

از سوی دیگر سنوار یکی از اصلی‌ترین عوامل عدم عقب‌نشینی حماس از شرط «لزوم پایان جنگ و خارج شدن نیرو‌های اسرائیلی از غزه» در ازای آتش بس و آزادی اسیران اسرائیلی در جریان مذاکرات بوده است. سازمان رادیو و تلویویزون اسرائیل در نخستین واکنش به انتخاب سنوار به عنوان جانشین هنیه نوشت: این انتخاب نشان می‌دهد برخلاف شایعات سنوار زنده است و حماس در غزه از وضعیت مستحکمی و قدرتمندی برخوردار است.

۴- پیامد‌های رهبری سنوار بر ارتباط ایران و حماس

از سوی دیگر این تحول مهم نشان می‌دهد روندی که حماس در ۶ ماه گذشته پیرامون متحدان اصلی خود در پیش گرفته با قدرت بیشتری ادامه خواهد یافت. در ماه‌های اخیر فشار‌های قطر و مصر بر حماس شدت گرفته بود تا این گروه حاضر به پذیرش برخی شروط اسرائیل و امتیازدهی بیشتر به اسرائیل شود. در برابر این فشار‌های اسماعیل هنیه، چند بار به تهران سفر کرد. این روند نشان از تداوم نزدیکی حماس به ایران و واکنشی به فشار‌ها بود. اکنون با انتخاب شدن سنوار به رهبری به عنوان هوادار توسعه مناسبات با ایران، به نظر می‌رسد باید انتظار افزایش چشمگیر سطح هماهنگی میان جمهوری اسلامی ایران و حماس در تحولات آینده غزه را داشته باشیم.

این در حالی است که انتخاب شدن یکی از اعضای جناح نزدیک به اخوان می‎توانست خاطرات تلخ سال‌های ۲۰۱۱ – ۲۰۱۷ را میان تهران و حماس زنده کند. مداخله حماس در بحران سوریه به نفع اخوان المسلمین سوریه – که در اوایل اعتراضات این کشور قلب تپنده و بخش عمده اپوزیسیون را تشکیل می‌داد – به تیرگی روابط ایران و حماس انجامیده بود. اما از سال ۲۰۱۷ رفته رفته جریان اخوانی در حماس تضعیف شد و هواداران توسعه ارتباط با ایران نقش‌های محوری تری برعهده گرفتند. انتظار می‌رود، تأکید بر تداوم مقاومت یکی از پیامد‌های اصلی رهبری سنوار باشد که البته همسو با نگاه مقامات ایرانی نیز هست.