سالنامه مدارس تهران قدیم؛ گنجینه گمشده تاریخ پایتخت

یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی تهران که کمتر کسی از وجود آن خبر دارد «سالنامه‌های مدارس» است که در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ منتشر می‌شد. برخی پژوهشگران این سالنامه‌ها را به‌نوعی «دایره‌المعارف آموزش و پرورش» یا «دانشنامه تعلیم و تربیت» می‌دانند.

به گزارش همشهری آنلاین، اگر این سالنامه‌ها را مرور کنید، خواهید دید گزارش‌ها و مطالب آن منحصر به مدارس و آموزش و پرورش نیست و به نوعی گزارش‌هایی ارزشمند از فرهنگ و تاریخ و جغرافیای تهران است.

تدوین این سالنامه‌ها که در نقشه جامع علم و دانش برنامه‌ریزی شده بودند با همت بسیار ستودنی معلمان و مدیران و دانش‌آموزان مدارس در دورانی به چاپ رسیدند که امکانات نشر بسیار محدود و هزینه آماده‌سازی آن‌ها بسیار گزاف بود و از این رو، به‌صورت نامنظم و عموما با عمری کوتاه منتشر شدند.

هر چند بخش کوچکی از این سالنامه‌ها به همت پژوهشگران جمع‌آوری و منتشر شده است، اما بسیاری از آن‌ها که براساس برآورد پژوهشگران که حدود ۳۰۰ جلد است شاید هنوز در کنج خانه دانش‌آموزان قدیمی این مدارس خاک می‌خورد و دسترسی به آن‌ها امکان‌پذیر نیست.

از نمونه این سالنامه‌ها می‌توان به «نخستین سالنامه دبیرستان‌های گروه فرهنگی هدف، تهران / سال تحصیلی ۱۳۳۴ – ۱۳۳۳ ه ش»، «سالنامه دبیرستان دکتر، ولی الله نصر، تهران / سال تحصیلی ۱۳۴۵ – ۱۳۴۴ ه ش»، «۳ شماره سالنامه دبیرستان شاهپور تجریش / سال‌های تحصیلی ۱۳۲۲-۱۳۲۵ ه ش»، «سالنامه دبیرستان رهنما تهران/ سال تحصیلی ۱۳۳۵-۱۳۳۶ ه ش»، «سالنامه دبیرستان علمیه تهران / سال تحصیلی ۱۳۱۴-۱۳۱۵ ه ش»، «سالنامه دبیرستان شرف تهران / سال تحصیلی ۱۳۳۶-۱۳۳۷ ه ش»، «سالنامه بنیاد فرهنگی البرز تهران / سال تحصیلی ۱۳۴۴-۱۳۴۵ ه ش»، «رنج‌نامه مدیر دبیرستان شاهپور تجریش / ۱۳۲۵ ه ش» و «سالنامه دبستان بهمن محله کن» اشاره کرد.

عموم این سالنامه به غیر اطلاعات و اخبار مدرسه، سرشار از اسامی معلمان، شخصیت‌های تأثیرگذار و آداب‌ورسوم و فرهنگ مردم تهران است که منبعی قابل اعتماد و ارزشمند برای پژوهش‌های تهران‌شناسی به شمار می‌روند. همچنین وجود عکس‌های بی‌نظیر از مدارس و دانش‌آموزان و همچنین فضای جغرافیایی و محلی اطراف مدرسه به این سالنامه‌ها هویتی تاریخی بخشیده است که نیازمند توجه است.

از مهم‌ترین منابع برای دستیابی به این سالنامه‌ها کتاب «فهرست سالنامه‌های مدارس ایران» است که از گنجینه موقفه حاج محمد رمضانی یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار فرهنگی کشورمان تهیه شده است. این کتاب که به کوشش سیدرضا باقریان موحد آماده شده است سال ۱۴۰۰ توسط نشر وراقان در ۱۰۰ نسخه منتشر شده است. در این کتاب حدود ۳۰۰ سالنامه و نشریه و کارنامه و گزارش نامه مدارس ایران در این گنجینه مکتوب وجود دارد که کاملاً مشخص است مرحوم رمضانی، آن‌ها را با زحمت بسیار و با صبر و حوصله از سراسر ایران گردآوری کرده است.

نویسنده در بخشی از مقدمه این کتاب می‌آورد: «حال که این ۳۰۰ سالنامه را خط به خط خوانده‌ام و فهرست موضوعاتش را تقدیم خوانندگان کرده‌ام، احساس می‌کنم که خوشبخت‌ترین معلم ایران هستم؛ زیرا اولاً به این گنجینه مکتوب دسترسی داشتم و ثانیاً یک دوره تاریخ آموزش و پرورش ایران را بر اساس منابع دست اول مطالعه کردم، مطالبی که بیشترشان برای اولین و آخرین بار در همین نشریات منتشر شده است و بس!»

سالنامه مدرسه و هویت تاریخی محله

علایی‌نژاد، مدیر مدرسه کن، در یادداشتی که در سالنامه فرهنگ کن ۱۳۳۸ منتشر شده، نوشته است: «هفتم مهرماه ۱۳۲۷ طبق ابلاغ اداره فرهنگ حومه تهران، اینجانب (علایی‌نژاد) به سمت مدیریت دبستان بهمن کن منصوب و مشغول کار شدم. در آن تاریخ در تمام بخش کن فقط یک باب دبستان در مرکز بخش کن وجود داشت که اسما شش کلاسه، ولی تعداد دانش‌آموزان در حدود ۱۳۰ نفر بود و در ۴ اتاق مشغول تحصیل بودند. عده کارکنان دبستان یک نفر مدیر و ۴ نفر آموزگار و ۲ نفر خدمتگزار جزء بود و اثاثیه موجود دبستان به‌تمامی فرسوده و به‌ناچار از آن‌ها استفاده می‌شد.»

عموم این سالنامه به غیر از اطلاعات و اخبار مدرسه، سرشار از اسامی معلمان، شخصیت‌های تأثیرگذار و آداب و رسوم و فرهنگ مردم تهران است که منبعی قابل اعتماد و ارزشمند برای پژوهش‌های تهران‌شناسی به‌شمار می‌روند. همچنین وجود عکس‌های بی‌نظیر از مدارس و دانش‌آموزان و همچنین فضای جغرافیایی و محلی اطراف مدرسه به این سالنامه‌ها هویتی تاریخی بخشیده که نیازمند توجه است.