وضعیت غیربهداشتی سرویس‌های بهداشتی

اعتماد نوشت: وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که همین دو ماه پیش گفته بود «قبل از اینکه برای مردم اجمالا کنسرت، حجاب و محدودیت‌های اینجوری مطرح شود، فعلا سرویس بهداشتی اولویت اول مردم است» بار دیگر و همین هفته پیش در یک توییت از عزم جدی خود برای بهبود و ساماندهی شرایط سرویس‌های بهداشتی در ایران گفت و تاکید کرد که شخصا در «جلسه ستاد ساماندهی سرویس‌های بهداشتی» حضور پیدا کرده است. اگرچه این اظهارات «عزت‌الله ضرغامی» کمی حاشیه‌برانگیز است، اما کمتر کارشناسی پیدا می‌شود که با محتوای این سخنان یعنی شرایط بحرانی سرویس‌های بهداشتی عمومی در ایران مخالفت داشته باشد و شهروندان و گردشگران هم بار‌ها نگرانی و نارضایتی خود از این وضعیت را اعلام کردند.

ماجرا البته مختص به ایران نیست و این نیاز و حق شهروندی حالا یک روز جهانی هم دارد؛ معضل دسترسی نداشتن شهروندان به سرویس بهداشتی در دنیا، تا جایی پیش رفته که سازمان ملل متحد هم وارد ماجرا شد و حدود ۲۲ سال پیش «سازمان جهانی توالت» را تشکیل داد. این سازمان در نخستین اقدام خود، ۱۹نوامبر مصادف با ۲۹ آبان را به نام روز جهانی «توالت» نامگذاری کرد تا توجه دولت‌ها به این موضوع را بیشتر کند. در ایران اگرچه در برهه‌هایی و به دلیل برخی قرارداد‌ها درباره هزینه نگهداری سرویس‌های بهداشتی مکان‌های خاص این موضوع خبرساز شد، اما از سال‌ها پیش مسوولان به دنبال راهی برای چاره‌جویی در این زمینه بوده‌اند و شورای شهر تهران در اردیبهشت ۸۳ و در قالب مصوبه‌ای راهکار‌هایی را برای حل معضل سرویس بهداشتی در پایتخت ایران ارایه کرد.

شورای تهران در آن سال شهرداری را به اقداماتی مانند بازسازی و ساخت سرویس‌های بهداشتی، بهره‌گیری از سرویس‌های بهداشتی پارکینگ‌ها، پاساژ‌ها و مجتمع‌های تجاری با هماهنگی مالک برای استفاده عموم ملزم کرد و بررسی بودجه‌های حوزه شهری کلان‌شهر‌های کشور هم نشان می‌دهد که تقریبا هر سال هزینه‌ای برای احداث سرویس‌های تازه لحاظ می‌شود، اما همچنان سرانه سرویس‌های بهداشتی کلان‌شهر‌ها و جاده‌های ایران کمتر از استاندارد است. پیش از ضرغامی و در دوران ریاست احمدی‌نژاد بر دولت هم این موضوع سرویس‌های بهداشتی خبرساز شده بود و مدیران وقت سازمان میراث فرهنگی وعده احداث دست‌کم یک هزار سرویس بهداشتی داده بودند. گزارش پیش‌رو نگاهی به این بحث و پیشینه آن در دو دهه گذشته است.

عزم ضرغامی درباره سرویس‌های بهداشتی

«جلسه ستاد ساماندهی سرویس‌های بهداشتی در حضور خودم برگزار شد. کار‌های خوبی انجام شده و در حال انجام است. مساجد و امامزاده‌های بین‌راهی، فرصت‌های خوبی هستند. مساجد اهل سنت در طول روز باز و سرویس‌های‌شان، تمیز است. بسیاری از مساجد شیعه، فقط موقع نماز باز است؛ این خوب نیست!» این نوشته تازه «عزت‌الله» ضرغامی وزیر میراث فرهنگی در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر پیشین) است. او البته پیش‌تر و حدود دو ماه پیش هم به این موضوع پرداخته بود.

ضرغامی اواسط تیر در این باره به ایلنا گفته بود که اولویت اول مردم در شرایط کنونی حجاب یا کنسرت نیست بلکه سرویس بهداشتی است: «من فکر می‌کنم قبل از اینکه برای مردم اجمالا کنسرت، حجاب و محدودیت‌های اینجوری مطرح شود، فعلا سرویس بهداشتی اولویت اول مردم است. یعنی مردم می‌گویند آقا شما که نمی‌توانید سرویس بهداشتی را درست کنید، بقیه حرف‌های‌تان هم مثل این است.»

ضرغامی این توضیح را در پاسخ به این پرسش که باتوجه به شروع فصل تابستان و تراکم سفر‌های تابستانی این مساله مطرح می‌شود که شاید مراکز گردشگری به دلایلی همچون حجاب با مسائلی مانند پلمب و بسته شدن روبه‌رو شوند، راهکار وزارت گردشگری در این خصوص چیست، مطرح کرده بود و در ادامه گفته بود: «اگر واقعیت را بخواهید در شرایط فعلی یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در حوزه گردشگری وجود دارد را مناسب نبودن سرویس‌های بهداشتی بین‌راهی می‌دانم و این از همه‌چیز مهم‌تر است. چون در دولت این گزارش را داده‌ام، عرض می‌کنم هنگامی که مردم سوار ماشین می‌شوند و در جاده راه می‌افتند و می‌بینند سرویس‌های بهداشتی مناسب برای آن‌ها نیست هرچه ما به این‌ها بگوییم؛ سد افتتاح کردیم، پروژه‌های بزرگ افتتاح کردیم، کارخانه‌های بزرگ افتتاح شده است، مردم می‌گویند بسیار خب اجمالا همین سرویس‌های بهداشتی را در مسیر درست کنید. من در صفحات شخصی خودم هم به سرویس‌های بهداشتی مناسبی که وجود دارد رفتم، بازدید کردم و هم از جا‌هایی که وضعیت‌شان افتضاح بوده است، تصویر گذاشته‌ام. این‌ها هیچ‌کدام مستقیما به وزارت میراث هم مربوط نمی‌شود و من می‌توانم شانه خالی کنم و بگویم دستگاه‌های دیگر باید بیایند و انجام وظیفه کنند، اما احساس می‌کنم برای آینده گردشگری نمی‌توان به این‌ها بی‌توجه بود.»

او از این توضیحات به این جمع‌بندی رسید که «در جلسات مشترک استاندار‌ها با هیات دولت به‌طور جدی روی این مساله تاکید کردم. آقای مخبر هم با نظر کاملا مثبت دستورات لازم را به سازمان برنامه دادند، خوشبختانه آقای منظور هم هماهنگی بسیار خوبی داشت. ما باید بسیج شویم و سرویس‌های بهداشتی فعلی را یک‌مقدار آماده‌سازی کنیم، زیرا آماده نیستند.»

وعده مشایی و بقایی برای ساخت سرویس‌های بهداشتی محقق شد؟

ماجرای توجه به معضل سرویس بهداشتی به خصوص در جاده‌ها، اما پیشینه طولانی دارد و در دولت محمود احمدی‌نژاد به یکی از برنامه‌ها در حوزه گردشگری تبدیل شده بود. در آن زمان که اسفندیار رحیم‌مشایی و حمید بقایی، هرکدام مدتی ریاست سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را برعهده داشتند، پرونده ساخت یکهزار سرویس بهداشتی در هر ۲۵ کیلومتر از راه‌های کشور را باز کردند و بابت آن از دولت وقت، مصوبه‌ای به اعتبار ۶۰ میلیارد تومان گرفتند و، اما آن‌طور که خبرگزاری‌ها در پایان همان دوره نوشتند «دست آخر در پایان کار دولت، حدود ۱۰۰ سرویس بهداشتی تحویل دادند.»

چندسال پس از این برنامه و اختصاص بودجه، روزنامه اعتماد در گزارشی به بررسی میزان اجرایی‌شدن آن پرداخت و در گزارشی نوشت که «رویای اسفندیار رحیم مشایی برای ساخت ۱۰۰۰ سرویس بهداشتی که به گفته خودش «فوق‌العاده پاکیزه خواهند بود که حتی اگر عسل روی زمین آن‌ها ریخته شود، از خوردن آن منصرف نشویم»، اکنون به قول مسوولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری حکم جنازه بازمانده از دولت نهم و دهم را دارد که البته در جمع و جور کردن آن مانده است، چرا که پس از گذشت ۵ سال از پایان دولت احمدی‌نژاد، این سازمان با وجود آنکه بار‌ها اعلام کرده پروژه سرویس‌های بهداشتی بودجه و اعتبار قابل توجهی را در دوران خود گرفته، هنوز گزارش شفافی درباره آن نداده است و تنها چند آمار ناهمخوان ارایه کرده و در معیوب بودن آن نیز معترف شده است که برخی از این سرویس‌ها را بعد از گذشت این همه سال باید تخریب کند، چون در ناکجاآباد ساخته شده‌اند و بعضی از آن‌ها مشکل تصرف عدوانی پیدا کرده‌اند و شمار دزدی وسایل از برخی دیگر هم به حدی است که دیگر از دور مصرف خارج شده‌اند.»

پس از این دوره، اما بار دیگر و در سال‌های مختلف مساله سرویس‌های بهداشتی برجسته شد و در سال‌های مختلف مدیران میراث فرهنگی و شورا‌های کلان‌شهر‌های کشور بار دیگر به این موضوع پرداختند و چندین بار هم بودجه‌های کلان تعریف کردند. یکی از این موارد شورای شهر تهران است که در ادامه و به عنوان مثالی از وضعیت کلان‌شهر‌های ایران به آمار سرویس‌های بهداشتی این شهر و فاصله وضعیت پایتخت ایران با میانگین جهانی و استاندارد تعریف‌شده پرداخته می‌شود.

بودجه چهارصد میلیارد تومانی سرویس‌های بهداشتی پایتخت

برای بررسی شرایط سرویس‌های بهداشتی پایتخت ایران و بودجه‌ای که صرف آن می‌شود، بررسی بودجه مصوب همین امسال شاید راهگشا باشد؛ بر اساس متن بودجه تصویب شده سال ۱۴۰۲ تهران از سوی شورای این شهر، در این سال عدد لحاظ شده برای شماره ۳۰۹۰۰ که معمولا به همین بحث سرویس بهداشتی اختصاص دارد، حدود ۴۰۰ میلیارد تومان است؛ عنوان دقیق این ردیف از بودجه پایتخت ایران «توسعه و نگهداری زیرساخت و تاسیسات شهری» است و بودجه لحاظ شده برای آن هم به‌طور دقیق ۳۸۹ میلیارد تومان است. این ردیف البته جزییات و زیرمجموعه‌هایی هم دارد که به‌طور دقیق‌تر عبارت «سرویس بهداشتی» در آن‌ها تعریف و لحاظ شده است.

«احداث، تجهیز و بهسازی سرویس بهداشتی و آبخوری» یکی از زیرعنوان‌هاست که بودجه آن هم ۴۰میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان است. جهت بررسی دقیق‌تر این بودجه، نگاهی به اعداد لحاظ شده در سال‌های گذشته مفید است؛ به عنوان مثال پنج سال پیش و در سال ۹۷ هم چنین ردیف بودجه‌ای وجود داشت. در این سال شورا تصویب کرده بود که شهرداری برای «احداث سرویس‌های بهداشتی عمومی»، ۷‌میلیارد و ۲۱۴ میلیون تومان و برای «تعمیر و تجهیز آبخور‌ها و سرویس‌های بهداشتی عمومی در معابر» هم ۷‌میلیارد و ۴‌۴ میلیون تومان هزینه کند. در همین سال یک قرارداد در سامانه تازه ایجاد شده «شفافیت» شهر تهران خبرساز شده بود و آن هم هزینه نگهداری از سرویس بهداشتی حرم امام خمینی بود. در آن سال خبر قرارداد یک‌ونیم میلیارد تومانی شهرداری با شرکتی خصوصی برای نظافت سرویس بهداشتی این آرامگاه کار را به جایی رساند که شورا و شهرداری هم مجبور به واکنش شدند و درباره آن توضیحاتی ارایه کردند.

در بررسی بودجه آن سال شهرداری تهران بندی با عنوان «راهبری و نگهداری صحن مطهر امام خمینی (ره)» دیده می‌شود که بودجه لحاظ شده برای آن ۴ ونیم میلیارد بود و به نظر می‌آید قرارداد‌هایی مثل یک‌و‌نیم میلیارد تومان برای نگهداری سرویس‌های بهداشتی حرم امام که همان سال خبرساز شده بود، به همین بند مربوط است. این بودجه‌ها، اما تاکنون نتوانسته سرانه سرویس بهداشتی پایتخت ایران را به شرایط استاندارد برساند؛ تعداد سرویس‌های بهداشتی در پایتخت ایران و تا سال ۹۰، حدود ۲۰۰ چشمه بوده، اما همان سال ۹۷، برزین ضرعامی، رییس وقت رییس سازمان زیباسازی به نگارنده این گزارش گفته بود که تعداد سرویس‌های بهداشتی عمومی تهران به بیش از ۱۰هزار چشمه رسیده است.

اگرچه در یک دهه گذشته هر سال بودجه‌های میلیاردی اختصاصی برای ساخت و تجهیز سرویس‌های بهداشتی در این شهر لحاظ شده، اما همچنان فاصله با شرایط استاندارد زیاد است؛ براساس استاندارد‌های تعریف شده سازمان جهانی «توالت»، باید به ازای هر ۱۱۰۰ مرد، یک چشمه توالت مهیا باشد که البته این نسبت برای زنان متفاوت و یک چشمه برای هر ۵۵۰ زن است. با در نظر گرفتن جمعیت بیش از ۸میلیونی تهران که روزانه و به صورت شناور تا دوبرابر هم افزایش پیدا می‌کند، همچنان وضع پایتخت ایران با شرایط استاندارد از لحاظ تعداد سرویس بهداشتی فاصله دارد؛ فاصله‌ای که بودجه نزدیک به ۴۰۰ میلیارد تومانی امسال هم بعید است بتواند آن را از بین ببرد.