چشم‌ها به جده برای یافتن راه‌حل جنگ اوکراین

هم‌میهن نوشت: نشست بین المللی جده با هدف گفتگو بر سر ارائه راه‌حلی مسالمت‌آمیز برای پایان دادن به جنگ و درگیری‌های ۱۸ماهه در اوکراین، روز شنبه به میزبانی دولت عربستان سعودی در جده آغاز شد. این نشست، با حضور نمایندگانی از ده‌ها کشور منطقه و جهان به مدت دو روز ادامه دارد.

چهره جدید ریاض

عربستان سعودی تحت رهبری بن‌سلمان چهره‌ای متفاوت از سیمای کشوری سنتی از اعراب بادیه‌نشین و شترسوار نشسته بر روی چاه‌های نفتی را به جهان عرضه کرده است. تلاش برای سرمایه‌گذاری در صنایع و تکنولوژی و ارائه چهره‌ای مدرن از یک جامعه سنتی و عشیره‌ای که در سال‌های گذشته در عرصه اقتصاد و فرهنگ و اجتماع خود را نشان داده، حالا تلاش دارد در عرصه دیپلماسی جهانی نیز نقشی ایفا کرده و آبرویی تازه برای ریاض به ارمغان بیاورد. با بروز بحران جنگ اوکراین که برخی آن را طلیعه جنگ جهانی سوم شمردند، جامعه جهانی درگیر چگونگی پایان دادن به این نقطه آتشین است. جنگی که ترس از فراگیر شدن آن و برافروختن شعله‌های جنگ در پیرامونش و تاثیر بر امنیت و صلح جهانی به دغدغه‌ای مهم در عرصه جهان بدل شده است.

به خطر افتادن امنیت غذایی و امنیت انرژی و تجارت جهانی از مهمترین نتایج این جنگ بوده است. حالا عربستان سعودی در ابتکاری میزبان نزدیک به چهل کشور جهان شده تا درباره پایان دادن به جنگ اوکراین گفتگو کنند؛ نشستی که هرچند روسیه در آن شرکت نخواهد کرد، اما اعلام کرده نتایح آن را زیر نظر دارد و همین موضع را می‌توان چراغ سبز ضمنی مسکو برای برگزاری آن توسط ریاض قلمداد کرد.

چین، بریتانیا، آفریقای جنوبی، هند، برزیل، لهستان و اتحادیه اروپا از جمله طرف‌هایی هستند که در این نشست حضور دارند و جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا هم در آن حضور دارد. وزارت خارجه عربستان سعودی اعلام کرده بود که این نشست در راستای تلاش‌های محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان در ارتباط با برقراری صلح و پایان دادن به جنگ اوکراین برگزار می‌شود. مقامات ریاض ابراز امیدواری کرده‌اند که این نشست به تقویت گفت‌وگوها، همکاری‌ها و هماهنگی‌ها در راستای پایان دادن به جنگ اوکراین از راهکار‌های دیپلماتیک و سیاسی منجر شود.

با وجود آنکه روسیه از شرکت در این اجلاس امتناع کرده، اما چین و هند که هر دو از متحدان اصلی روسیه محسوب می‌شوند، هئیت‌های بلندپایه‌ای را برای شرکت در گفتگو‌های جده به عربستان سعودی فرستاده‌اند. چین و هند در زمره معدود کشور‌های بزرگ جهان به‌شمار می‌روند که حاضر نشدند به قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل در محکومیت تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، رای دهند.

مواضع روسیه و اوکراین

ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین روز گذشته از حضور طیف وسیعی از کشور‌ها در این مذاکرات استقبال کرد و گفت: «این بسیار مهم است، زیرا در موضوعاتی مانند امنیت غذایی، سرنوشت میلیون‌ها نفر در آفریقا، آسیا و سایر نقاط جهان مستقیماً به سرعت حرکت جهان برای اجرای فرمول صلح بستگی دارد. امیدوارم این ابتکار به اجلاس صلح سران جهان در پائیز امسال منجر شود تا اصولی را تأیید کنند که معتقد است باید براساس فرمول ۱۰ ماده‌ای کی‌یف برای حل‌وفصل بحران باشد.»

این در حالی است که «ماریا زاخارووا»، سخنگوی وزارت خارجه روسیه پیشتر در بیانیه‌ای اعلام کرد: «هرگونه تصمیم‌گیری در نشست جده درباره اوکراین بدون مشارکت مسکو پوچ و بیهوده است. ما باید دو چیز را از هم تفکیک کنیم؛ حل‌وفصل وضعیت در میدان و تحکیم آن در سطح سیاسی. همانطور که گفتم، بدون مشارکت روسیه پوچ و بی‌معنی است. فکر می‌کنم همه این را می‌فهمند. موضوع دیگر این است که در مورد وضعیتی صحبت کنیم که آن را نه روسیه، بلکه غرب تحریک و ایجاد کرده است.»

رویکرد موفق عربستان در بحران اوکراین

فرزاد رمضانی‌بونش، محقق و تحلیلگر مسائل جنوب آسیا با اشاره به تلاش‌های وزارت خارجه عربستان در دو سال گذشته اظهار داشت: تداوم تنش‌ها با ایران و همچنین خروج تدریجی یا کاهش جایگاه خاورمیانه در نزد وزارت خارجه آمریکا، موجب شد تا ریاض و محمد بن‌سلمان تصمیم بگیرند که نگاه دوباره‌ای به شرق داشته باشند و مانع از آن بشوند که با رویکرد‌های سیاسی و ژئوپلیتیک یا ژئواکونومیک، خودشان را در یک جبهه قرار بدهند و عربستان به نوعی تلاش می‌کند که از حجم وابستگی‌اش به ایالات متحده آمریکا بکاهد و از طرف دیگر نوع بازیگری خودشان را در منطقه و در نظام بین‌الملل تغییر دهند.

عربستانی‌ها با پیگیری پیوستن به‌عنوان عضو ناظر در شانگ‌های و همچنین پیگیری عضویت در بریکس و افزایش گسترده روابط اقتصادی سیاسی با چین، افزایش روابط سیاسی اقتصادی با هند و همچنین افزایش روابط با روسیه تلاش کردند در شرایطی که جهان به سمت یک نظم نوین چندقطبی حرکت می‌کند با توجه به منافع ملی‌شان به ایفای نقش نوین در خاورمیانه و جهان بپردازند. در واقع عربستان اکنون بیشتر در حال یافتن جایگاه جهانی خودش است و تلاش می‌کند که با رویکرد وزارت خارجه یک نقش جهانی را برای خودش ایفا کند.

در این زمینه اوکراین از چند جنبه از جهت مسائل انرژی و امنیت غذایی برای منافع ملی عربستان دارای اهمیت است لذا تلاش کرده که در وضعیت کنونی به یک فرمولی برای بحران اوکراین برسد که از صدمه به منافع ملی عربستان جلوگیری شود. برای این رویکرد ریاض تلاش کرده سطحی از روابط خودش را با هر دو طرف یعنی اوکراین و روسیه حفظ کند که مانع از آن شود که در یک جهت کامل قرار بگیرد. همینطور مانع از آن شود که چه روسیه و چه اوکراین، عربستان را به‌عنوان یک دشمن یا به نوعی متحد دشمن خودشان در نظر بگیرند. به عبارت دیگر تلاش کرده با رویکرد نوسانی و همچنین ملاحظه منافع ملی گوناگون در این بحران به ایفای نقش بپردازد.

این تحلیلگر مسائل جنوب آسیا افزود: آن‌ها در یک سال گذشته از آغاز بحران تلاش کرده بودند میانجی‌گری‌هایی را بین اوکراین و روسیه ترتیب دهند که کنفرانس کنونی هم در راستای همان نگاه و همان منافع و همان دیدگاه عربستان به بحث بحران اوکراین است. به‌عبارتی عربستان در یک دیدگاه کلان تلاش می‌کند که بحران اوکراین به‌گونه‌ای پرداخته شود که در بخش عمده‌ای به منافع امنیتی، منافع کلان ژئوپلیتیکی، انرژی و همچنین منافع امنیت غذایی عربستان ضربه زیادی را وارد نکند. این کنفرانس هم در این راستا کار می‌کند.

رمضانی‌بونش با اشاره به منافع عربستان از این اجلاس افزود: مسلماً این کنفرانس می‌تواند به افزایش جایگاه و پرستیژ عربستان در نظم بین‌الملل در بین کشور‌های منطقه و همچنین در بین بازیگران غربی، اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا، چین و روسیه کمک کند و به‌نوعی ایفای نقش صلح‌سازی که عربستان در وضعیت کنونی به‌عهده خودش گرفته، می‌تواند یک داشته یا منافع گوناگون را برای سیاست خارجی عربستان به همراه داشته باشد. با توجه به نگاهی که عربستانی‌ها به این کنفرانس دارند و همچنین هماهنگی‌های قبلی‌ای که در این زمینه با روسیه تا حدی انجام شده - هر چند که روسیه شرکت نکرده یا از قبل مشخص بوده که شرکت نمی‌کند - اما مسلماً عربستان این کنفرانس را با یک رویکرد کاملاً ضدروسی برگزار نمی‌کند.

به نوعی می‌شود گفت ریاض تلاش کرده که به‌نوعی کنفرانس را در جهتی هدایت و برگزار کند که فاقد پیامد‌های ضدروسی گسترده شود و به‌گونه‌ای به روابط گسترده ریاض و روسیه صدمه وارد نکند. همچنان که ما شاهد هستیم در چند سال گذشته روابط ریاض و مسکو اهمیت بیشتری پیدا کرده و حجم روابط اقتصادی گسترش پیدا کرده، لذا به نظر نمی‌رسد که این کنفرانس تأثیرات منفی چندانی بر روابط عربستان و روسیه داشته باشد.

رمضانی‌بونش با اشاره به جایگاه ایران در بحران اوکراین افزود: می‌توان گفت عربستان تجربه رویکرد ایران در بحران اوکراین یا نوع اتهامات و همچنین پیگیری‌هایی که در جنبه‌های مختلف بر ضد رویکرد جمهوری اسلامی ایران از سمت برخی بازیگران غربی و آمریکایی صورت گرفت را مدنظر داشته است و این مسائل یک آزمون در خدمت منافع سیاست خارجی عربستان بود تا تلاش کند از نزدیک شدن گسترده به یکی از طرف‌های بحران اوکراین اجتناب کند. آن‌ها تلاش کردند با ایفای یک نقش به شدت ماهرانه حتی خیلی بهتر از ترکیه، مانع از آن شوند که از دیدگاه اروپایی‌ها و غربی‌ها، یک عامل بی‌طرف در بحران اوکراین تلقی شوند؛ از طرفی دیگر با برگزاری کنفرانس مانند کنفرانس اخیر بر رویکرد خنثی یا رویکرد متوازن خودشان در بحران اوکراین تأکید کنند و بحث را از منظر امنیت جهانی، امنیت غذایی و امنیت انرژی پیگیری کنند. به‌عبارتی می‌شود گفت به نظر می‌رسد رویکرد عربستان در این زمینه رویکرد موفقی بوده است.

احتمال صلح کم است

حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل منطقه در گفتگو با روزنامه هم‌میهن در ارزیابی اجلاس جده گفت: در رابطه با نفس برگزاری این کنفرانس باید گفت هر اقدامی در جهت صلح انجام شود، اقدامی نیکو و پسندیده است که هر آدم عاقلی در دنیا از آن حمایت خواهد کرد؛ حالا با هر انگیزه‌ای باشد. یعنی شما برای صلح کار کنید، با هر انگیزه‌ای که باشد، حتماً کار، کار خوبی است. چون در راستای توقف جنگی که به زیان مردم روسیه و به زیان مردم اوکراین است تلاش می‌کنید و قطعاً موجب این می‌شود که حداقل از زیان بیشتر و کشتار بیشتر بی‌گناهان جلوگیری شود.

بهشتی‌پور در ارزیابی عدم شرکت روسیه در این اجلاس افزود: اینکه روسیه در اجلاس شرکت نکرده به این دلیل است که بیشتر چینی‌ها نمایندگی می‌کنند، چون خود چینی‌ها، قبلاً یک طرح ۱۲ ماده‌ای داده بودند و روسیه از آن استقبال کرد، ولی اوکراین نپذیرفت. این ۱۲ ماده کلیات مختلفی را مطرح کرده بود که نه با آن می‌شد مخالفت کرد و نه موافقت، ولی اوکراین، چون از درون مفادش احساس کرده بود که تثبیت اشغال‌گری روسیه است، بنابراین طرف اوکراین و غرب نپذیرفتند. ولی شرکت نکردن روسیه در این اجلاس نشان‌دهنده یک حالت دوفاکتو است. یعنی نه می‌خواسته نفی کند، چون رسماً اعلام کرده نتایجش را پیگیری خواهد کرد و نه می‌خواسته مشارکت بکند که یک اعتباری به طرف عربستانی داده شود. شاید شرایط را مناسب ندیده است که بتواند امتیازاتی که مورد نظرش است را از این کنفرانس به دست بیاورد؛ بنابراین از نگاه روسیه باید با این موضوع به صورت احتیاطی برخورد کرد. طرف اوکراین هم استقبال و مشارکت کردند.

هدف اوکراین این است که کشور‌هایی مثل آفریقای جنوبی، برزیل، چین، هند و کشور‌هایی که موضع بی‌طرف داشتند را به سمت حمایت از اوکراین بکشاند و به دنیا نشان دهد که من اهل صلح و گفتگو هستم و این‌طور نیست که با مذاکرات صلح، از اساس مخالفت کنم. چون اگر اوکراین با آن مخالفت می‌کرد در واقع یک امتیاز منفی در سطح بین‌المللی بود که با مذاکرات صلح مخالفت کرده است. اما به نظر می‌رسد که نتیجه‌ای که بخواهیم به دست نخواهد آمد برای اینکه اولاً طرف روسی شرکت نکرده و ثانیاً از قبل طرح مشخصی برای پایان دادن به جنگ به غیر از آنچه چینی‌ها داده‌اند مطرح نشده یا حداقل من هنوز ندیده‌ام در خبر‌ها که طرح خاصی را ارائه کرده باشند. حالا شاید در پایان کنفرانس یک طرحی را ارائه بدهند که مرضی‌الطرفین باشد و این باعث خوشحالی است؛ ولی احتمالش خیلی کم است.

بهشتی‌پور در ارزیابی نقش‌آفرینی عربستان در بحران اوکراین افزود: عربستان دپیلماسی پول را دنبال می‌کند. عربستان با موضع بی‌طرفی‌ای که در این جنگ اتخاذ کرد هم از بازار نفت سود کرد. با اینکه آمریکایی‌ها فشار آورده بودند که تولید نفت خودش را برای کاهش صادرات نفت روسیه، افزایش بدهد، ولی این کار را نکرد و با روسیه در اوپک‌پلاس همکاری کرد. در دور زدن تحریم‌ها هم کاملاً با روس‌ها هماهنگ بود و از آن طرف هم از دیپلماسی پول استفاده می‌کند. در این اجلاس هم خرج هنگفتی کرده تا یک اعتبار منطقه‌ای و بین‌المللی برای خودش کسب کند. چون بالاخره سر آن موضوع خاشقجی و ماجرا‌هایی که برایش درست شده، چهره عربستان سعودی در عرصه بین‌الملل خدشه‌دار شده بود، ولی با این‌گونه اقدامات دارد سعی می‌کند چهره پلیدی که به وجود آمده را بازسازی کند.