صندلی ما در قطار سریع‌السیر هوش مصنوعی

فرارو- المانیتور در گزارشی به شاخص‌های هوش مصنوعی در عرصه بین الملل پرداخته است. این شاخص‌ها که بر اساس بررسی‌های Tortoise Media منتشر شده، نشان می‌دهد در شرایطی که ایران در هیچ بخشی از فهرست کشور‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی جایگاهی ندارد، عربستان سعودی در صدر جدول جهانی استراتژی دولت هوش مصنوعی ایستاده است.

به گزارش فرارو، کشور‌های حاشیه خلیج فارس در حوزه‌های تکنولوژی و هوش مصنوعی به سرعت در مسیر رشد قرار گرفته اند. بر اساس گزارش المانیتور، قطر در حوزه تحقیقات هوش مصنوعی از ژاپن هم سبقت گرفته است.

با توجه به اهمیت فناوری و هوش مصنوعی در حوزه رشد و توسعه اقتصادی و برای پاسخ دهی به این سوالات که آینده اقتصاد ایران در غیاب هوش مصنوعی چگونه خواهد بود و اساسا هوش مصنوعی چگونه در رشد اقتصادی کشور‌ها نقش آفرینی می‌کند، فرارو با مهدی پازوکی، اقتصاددان و پوریا حداد، کارشناس ارشد و پژوهشگر حوزه هوش مصنوعی گفتگو کرده است:

فرصتی برای آزمون و خطا نداریم

پوریا حداد، در گفتگو با فرارو درباره تاثیر گسترده هوش مصنوعی بر اقتصاد جهان گفت: «در جهان امروز دیگر خبری از معیار‌های سنتی اقتصادی نیست. ما به سمت اقتصاد‌های تکنولوژی محور رفته‌ایم. در این اقتصاد‌ها از تامین منابع انسانی تا فرایند‌های تصمیم گیری و تحلیل بر دوش هوش مصنوعی و تکنولوژی است. به طور کلی، بعد از سال ۲۰۱۶ که در نشست داووس موضوع انقلاب صنعتی چهارم مطرح شد، نقش چند حوزه تکنولوژی بسیار مهم شد. در انقلاب صنعتی جدید، هوش مصنوعی و اینترنت اشیاء (IOT) نقش بسیار مهمی دارند. در سال‌های اخیر، با توجه به این که بسیاری از ابزار‌های هوش مصنوعی بیشتر مطرح شدند، مردم عادی و افرادی که حوزه تخصصشان هوش مصنوعی نبوده، بیشتر با این حوزه آشنا شده اند و در حال استفاده از چت بات‌ها و الگوریتم‌های متعددی هستند. حتی همین گوشی‌های هوشمندی که ما روزانه استفاده می‌کنیم به شناخت ما از هوش مصنوعی کمک کرده است.»

وی افزود: «کشور‌های مختلف می‌دانند؛ آینده‌ای را که در حوزه هوش مصنوعی وجود دارد، باید از هم اکنون ساخت. اغلب کشور‌ها در تلاشند خود را در این حوزه به رتبه قابل قبولی برسانند که در یک دهه آینده از اقتصاد مبتنی بر هوش مصنوعی بهره برداری کرده و از سفره حوزه هوش مصنوعی سهمی برای خود بردارند. به عنوان شخصی که سالهاست چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی در حوزه هوش مصنوعی فعالیت کرده ام، معتقدم متاسفانه افرادی که به عنوان تصمیم گیرنده در این حوزه حضور دارند، متخصص هوش مصنوعی نیستند. یعنی افرادی که درمورد هوش مصنوعی کشور تصمیم می‌گیرند، در بهترین حالت فقط اسم هوش مصنوعی را شنیده اند. نمی‌خواهم بگویم همه به این شکل هستند، به هر حال افراد زحمتکش و آگاهی نیز در این حوزه داریم، اما متاسفانه عمده افرادی که باید تصمیم گیری کنند از جنس افرادی هستند که معتقدند شبکه‌های اجتماعی باید محدود شوند. این نوع افراد در خصوص بحث شبکه‌های اجتماعی نیز ابتدا با شبکه‌های خارجی جنگیدند و حالا تعداد زیادی شبکه اجتماعی داخلی تولید کرده اند که عملا در رقابت با شبکه‌های اجتماعی خارجی چندان مورد استقبال واقع نشده اند.»

این کارشناس ارشد هوش مصنوعی افزود: «شرایط حوزه هوش مصنوعی حتی از این وضعیتی که توصیف کردم، اسفناک‌تر است، زیرا در این حوزه، تغییرات، به حدی سریع است و هر لحظه شرایط جدیدتری رقم می‌خورد که کشور‌ها فرصتی ندارند درگیر آزمون و خطا شوند و مدیرانی را به کار بگیرند که می‌خواهند کسب تجربه و اشتباه کنند. فکر می‌کنم بزرگ‌ترین ضعف کشور، ضعف در حوزه تخصص و تصمیم گیری است. این شرایط در حالی است که ما در حوزه منابع انسانی، علیرغم حجم بالای مهاجرت‌ها، هنوز استعداد‌های خوبی داریم. اما چرا از این منابع انسانی استفاده نمی‌شود؟ موضوع بعدی بحث سرمایه گذاری در هوش مصنوعی است. در حال حاضر بزرگ‌ترین بنگاه اقتصادی کشور ما مجموعه پتروشیمی خلیج فارس است. این مجموعه حدود ۱۳ میلیارد دلار ارزش بازار دارد؛ بنابراین طبیعیست که شرکت‌های هوش مصنوعی در ایران سرمایه گذاری و ارزش به مراتب پایین‌تری داشته باشند. اما در مقام مقایسه، شرکت OPEN AI را داریم، شرکتی که چت جی بی تی را به جهان معرفی کرده و با نام ایلان ماسک شناخته می‌شود. این شرکت تازه کار که چندان هم قدیمی نیست، حدود ۲۵ میلیون دلار ارزش بازار دارد. وضعیت غول‌های فناوری جهان هم که کاملا مشخص است. اغلب کشور‌های حاشیه خلیج فارس به دنبال جذب سرمایه‌های گسترده برای شرکت‌های حوزه هوش مصنوعی خود هستند. ما نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که هم رتبه اول هوش مصنوعی منطقه را کسب کنیم و هم به بحث جذب سرمایه بی توجه باشیم.»

وی افزود: «مسئله سوم در کشور ما بحث قانونگذاری در زمینه هوش مصنوعی است. ما نیاز به یک رگولاتوری بزرگ و گسترده در این حوزه داریم. ما باید قوانینی داشته باشیم که ضمن ایجاد نظم، دست شرکت‌ها و توسعه دهنده‌های فعال را باز نگه داریم تا بتوانند به «کلان داده» دسترسی داشته باشند. آن چه که شرکت Deep Mind گوگل را معتبر و پر قدرت می‌کند، تا حد زیادی به کلان داده‌هایی مرتبط است که این شرکت در اختیار دارد. هر اندازه دسترسی به داده‌ها بالاتر باشد، الگوریتم‌های بهتری ایجاد می‌شود. مسئله چهارم این است که ما باید پایگاه‌های جمع آوری داده قدرتمندی داشته باشیم. در حال حاضر دسترسی به داده‌ها در ایران بسیار محدود است و یکی از دلایلی که باعث می‌شود فرد فعال در حوزه هوش مصنوعی نتواند فعالیت موفقی داشته باشد همین عدم دسترسی به داده‌های گسترده است که مانع از رسیدن به کیفیت مطلوب می‌شود.»

این پژوهشگر و فعال حوزه هوش مصنوعی ضمن تاکید بر اهمیت توسعه هوش مصنوعی گفت: «هوش مصنوعی تقریبا با همه حوزه‌های تخصصی همپوشانی دارد و کمتر محوری پیدا می‌شود که بتوان گفت به هوش مصنوعی ارتباط ندارد. بسیاری از کشور‌های جهان در حوزه هوش مصنوعی و سلامت سرمایه گذاری کرده اند. شرکت Deep Mind که درباره اش صحبت کردم، حدود یک سال پیش، یک مشکل ۵۰ ساله حوزه علوم پزشکی را با کمک هوش مصنوعی حل کرد که مسئله «تا شدگی پروتئین ها» بود. اکنون می‌توان با دقت بالای ۸۰ درصد تا شدگی پروتئین‌ها را پیش بینی کرد و حتی به لطف هوش مصنوعی و دستاورد‌های آن صحبت از افزایش سن افراد به بالای ۲۵۰ سال شده است؛ بنابراین سرمایه گذاری در این حوزه، می‌تواند بازدهی اقتصادی بالایی داشته باشد. درست است که نمی‌توان کلان داده‌های حوزه پزشکی را در اختیار هر شخصی گذاشت، چون خطرناک است، اما باید در این بخش‌ها سرمایه گذاری و قانون گذاری شود تا شرکت‌های استارتاپی و پژوهشی بتوانند به داده‌های کلان دسترسی داشته باشند و رشد کنند.»

وی در ادامه گفت: «متاسفانه وقتی که یک گروه پویا و با انگیزه مدام با این ابهام رو به رو شود که چه زمانی به داده‌های مورد نیاز خود دسترسی پیدا می‌کند و البته از طرفی دیگر، برخی افراد با استفاده از ارتباطات و پارتی‌هایی که دارند خیلی زود به هر داده و اطلاعاتی که مایلند، دسترسی پیدا می‌کنند، دلسردی ایجاد می‌شود. همین رفتار‌ها باعث می‌شود بسیاری از گروه‌های با استعداد کشور برای پیشرفت، کشور‌های حاشیه خلیج فارس را انتخاب کنند. با توجه به شرایط فعلی نمی‌توانم امیدواری بی پایه بدهم و بگویم همه چیز رشد خواهد کرد. اگر قرار باشد حقیقت را بگویم باید تاکید کنم که سرعت رشد هوش مصنوعی در جهان بسیار سریعتر از چیزی است که در تصور بشر بگنجد. حتی می‌توانم بگویم که اساسا در تاریخ بی سابقه بوده که یک حوزه از علم و دانش تا این حد سریع حرکت کند؛ بنابراین عمق سرعت رشد را با حوزه کامپیوتر‌های کوانتومی که اتفاقا این حوزه نیز تحت رقابت جدی قرار دارد، توضیح می‌دهم. حدود یک سال پیش شرکت گوگل اعلام کرد کامپیوتر کوانتومی این شرکت می‌تواند مسائلی را که «ابررایانه ها» در ۱۰ هزار سال حل می‌کردند، در ۳ دقیقه و بیست ثانیه حل کند. به همین دلیل تاکید دارم که قدرت پردازش اطلاعات به شکل خیره کننده‌ای افزایش یافته است.»

حداد در پایان افزود: «ما در ایران دیگر فرصت آزمون و خطا نداریم، شرایط جهان برای پرداختن به هوش مصنوعی، اقتصاد مبتنی بر هوش مصنوعی و تکنولوژی‌های پیشرو، جایی برای انتخاب افراد ناآگاه، یا کم اطلاع در مسند‌های تصمیم گیری کشور نمی‌گذارد. جهان منتظر آزمون و خطا‌های ما نمی‌ماند. اکنون همه کشور‌ها با نهایت توان خود در حوزه هوش مصنوعی سرمایه گذاری می‌کنند و سعی دارند به جایگاه ویژه‌ای برسند. در برخی کشور‌های حاشیه خلیج فارس «وزارت هوش مصنوعی» راه اندازی شده است. اما در ایران چنین نهاد متمرکز و تخصصی نداریم که به هوش مصنوعی به عنوان یک دغدغه مهم نگاه کند. بدون اغراق هوش مصنوعی تبدیل به مقوله‌ای شده که به اندازه نان و آب اهمیت دارد و دیگر یک موضوع لوکس و شیک «های تک» نیست که فقط درباره اش مقاله بنویسیم و سخنرانی کنیم.»

از ماراتن اقتصاد جهانی عقب افتاده‌ایم

مهدی پازوکی درباره اهمیت تکنولوژی و هوش مصنوعی در توسعه اقتصادی به فرارو گفت: «یکی از اهداف برنامه‌های کلان توسعه اقتصادی در ایران، از برنامه چهارم توسعه به بعد، این است که نرخ رشد اقتصادی ۸ درصد باشد. نرخ رشد که با دستور و فرمان افزایش پیدا نمی‌کند. برای تحقق اهداف رشد اقتصادی کشور، نیاز به افزایش بهره‌وری داریم. قانونگذار هم اعلام کرده که یک سوم رشد اقتصادی از بهره‌وری حاصل می‌شود. این جا است که نقش مهم تکنولوژی پررنگ می‌شود. تکنولوژی و هوش مصنوعی، نقش بسزایی در افزایش تولید ملی کشور خواهد داشت. اگر قرار باشد با سیستم‌های سنتی به سراغ بخش‌های صنعت، کشاورزی و نفت برویم نه تنها شکست می‌خوریم بلکه از کشور‌های منطقه نیز عقب خواهیم ماند. توسعه تکنولوژی و هوش مصنوعی نیز یک موضوع دستوری نیست. تکنولوژی در جهان امروز مجموعه‌ای است مشتمل بر اطلاعات و دانش فنی. ما نمی‌توانیم با متحدان نزدیک خود همچون روسیه، تکنولوژی کسب کنیم. چون روسیه نیز از کشور‌های عقب مانده دنیا در بخش تکنولوژی صنعتی است.»

وی افزود: «یکی از دلایل محبوبیت پوتین در سال‌های ابتدایی فعالیتش، استفاده از تکنولوژی‌های مدرن غربی به اضافه سرمایه کشور‌های مختلف در حوزه نفت و گاز بود که از جمله این کشور‌ها می‌توان به ایتالیا، نروژ، انگلستان و آمریکا اشاره کرد. همین روش کمک کرد که روسیه تولید خود را به ده میلیون بشکه برساند و پس از عربستان سعودی، دومین صادر کننده نفت شود. حتی پس از جنگ سرد نیز شوروی سابق، این حجم از تولید را تجربه نکرده بود. بعد از جنگ اوکراین روسیه به شدت متضرر شده است، چرا که شرکت‌های غربی از روسیه خارج شده اند و اثرات این مسئله را نیز در اقتصاد روسیه میبینیم. اکنون، کشور‌های منطقه از جمله قطر، امارات و عربستان سعودی، با تکنولوژی مدرن جهان و هوش مصنوعی، خود را به روزرسانی کرده اند. باز هم با مثال نفت ادامه می‌دهم. قطر که مساحتی برابر با یک سوم استان هرمزگان دارد، طی سال گذشته ۱۱ میلیارد دلار صادرات LNG داشته در حالی که ایران هیچ صادراتی در این حوزه ندارد چرا که از تکنولوژی این بخش عقب افتاده ایم.»

این اقتصاددان در ادامه گفت: «اگر کارشناسان اقتصادی می‌گویند با کشور‌های خارجی و به ویژه غرب تعامل داشته باشیم، با این هدف است که از دانش و تکنولوژی جدید و به ویژه هوش مصنوعی برخوردار شویم و برای افزایش تولید ملی به کار ببندیم. با مدیریت سنتی نمی‌توانیم جامعه صنعتی را اداره کنیم. جهان مدرن را اندیشه‌های مدرن اداره می‌کنند نه ابزار‌های مدرن. عراق سال گذشته جای ما را در اوپک گرفت و بالغ بر یکصد و ده میلیارد دلار نفت فروخت. عراق در حال تجهیز بندر بصره با تکنولوژی‌های پیشرفته است تا حدی که به زودی از بندر «جبل علی» امارات نیز پیشرفت بیشتری خواهد کرد. همچنین عراق در تلاش است از طریق مسیر خط آهن، خود را به ترکیه و سپس اروپا متصل کند. همه این پیشرفت‌ها در سایه توسعه تکنولوژی رخ داده است. اگر رشد اقتصادی مستمر می‌خواهیم تکنولوژی و هوش مصنوعی به عنوان پایه‌های این رشد لازم خواهند بود. رشد اقتصادی مستمر منجر به توسعه اقتصادی خواهد شد. تکنولوژی نه تنها در تولید ملی و بهره وری نقش دارد، بلکه منجر به حفظ منابع زیست محیطی همچون نفت و آب خواهد شد. ارتباط با غرب و توسعه روابط مبتنی بر هوش مصنوعی و تکنولوژی در راستای منافع مردم ایران خواهد بود. ما همه تخم‌مرغ‌ها را در سبد رابطه با روسیه گذاشته ایم که چیزی به جز عقب گرد نیست.»

پازوکی افزود: «بن سلمان مایل است، عربستان به «اروپای آسیا» تبدیل شود و در نتیجه در بخش تکنولوژی و هوش مصنوعی سرمایه گذاری‌های گسترده‌ای انجام داده است. بن سلمان در عین حال که با چین قرارداد‌های صد‌ها میلیارد دلاری می‌بندد، رابطه با غرب را هم تضعیف نکرده و حتی افزایش داده است. سیاست خارجی ما ایراد دارد، چون تفکر غالب بر این است که ارتباط با غرب یعنی وادادگی. این تفکر، به نفع ملت ایران نیست. اگر ما هم مایلیم تولید ناخالص داخلی را رشد دهیم، نیاز به سرمایه گذاری و تکیه بر تکنولوژی داریم. بی توجهی به این موضوع باعث می‌شود پروژه‌های بزرگ بین المللی ما در شلمچه و آزادگان با عراق و در میدان گازی آرش با کویت و در پارس جنوبی با قطر با مشکل مواجه شود. ما فقط مونتاژ کار شده ایم و هیچ تکنولوژی مستقلی نداریم. بهتر است چشمان خود را باز کنیم و ببینیم کشور‌های منطقه در حوزه هوش مصنوعی با چه فاصله‌ای از ما ایستاده اند، ما از ماراتن جهانی در حوزه هوش مصنوعی عقب افتاده ایم و هنوز در تکنولوژی‌های صنعت نفت خود مانده ایم چه برسد به هوش مصنوعی.»