تاریخ ۴ محله تهران با نام این زن گره خورده است/ ماجرای اعتصاب دختران در موقوفه نظام مافی

محله به محله مهرآباد، جی، استادمعین و هاشمی با نام این زن خاطره دارد و کسی نیست که در بنا‌ها و زمین‌هایی که او وقف کرده و سبب خیر شده، درمان نشده باشد یا تحصیل نکرده باشد و شکرانه به جای نیاورده باشد.

به گزارش همشهری آنلاین، نام نظام مافی، برای همه نسل‌هایی که در منطقه ما زیسته‌اند، آشناست. چه نسلی که در دهه ۴۰ در مسجد امیرالمؤمنین (ع) و چند مسجد دیگر موقوفه زهرا سلطان نظام مافی، رو به قبله می‌ایستاد و به شکرانه خوشه‌های طلایی گندم و میوه باغ‌های مهرآباد نماز می‌گذارد و چه نسلی که امروز در مدارس متعدد نظام مافی پشت میز مدرسه سنت پیامبر گرامی اسلام (ص) را ادامه می‌دهد و ز گهواره تا گور علم می‌آموزد. در این گزارش زندگی و موقوفات این بانوی خیر که ۳۴ سال پیش به دیار باقی شتافت بررسی می‌شود.

زهرا سلطان عزت‌السلطنه، دختر رضاقلی خان نظام‌السلطنه مافی از زمین‌داران بزرگ ایران و خدیجه سلطان خانم دختر میرزا رضا آشتیانی در سال ۱۲۷۳ هجری شمسی متولد شد و با پسر عبدالحسین میرزا فرمانفرما نوه دختری مظفرالدین شاه ازدواج کرد. پدرش از رجال مملکتی و از ملاکان و منسوب به ایل مافی ـ از ایلات اطراف قزوین و ایلات کرد ـ بود که به فرمان شاه عباس از کوهستان ساوجبلاغ کوچانیده شدند و به ری و قزوین آمدند.

زهرا نظام مافی فرمانفرمائیان به واسطه پدر و همسرش که از شاهزادگان سلسله قاجاریه محسوب می‌شد مال و اموال و زمین‌های بسیاری داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به اراضی گسترده‌ای در غرب و جنوب غرب تهران و نیز برخی شهرستان‌ها اشاره کرد.

منتها او به مانند بسیاری از هم طایفه‌ای‌هایش غرق در مال و اموال نشد و چشم و نکبت را پیش نگرفت و از مسائل حاشیه بسیاری که زنان قاجار را در برمی‌گرفت دوری جست. نظام مافی از همان ابتدا سعی در خرج کردن درآمد‌های حاصل از موقوفات در مسیر کمک به مستمندان و همنوعان کرد. با اینکه رضاشاه برخی از اموال ایل قاجار از جمله قسمتی از اموال زهرا نظام مافی را در سالاریه (پاستور کنونی) و نقاطی دیگر مصادره کرد. اما او آنچه مانده بود به ساخت مسجد، مدرسه و درمانگاه اختصاص داد.

موقوفات در محله مهرآباد

از جمله نقاطی که بیش از همیشه مورد توجه زهرا نظام مافی قرار گرفت اراضی جنوب غرب تهران بود که منطقه ما نیز در آن واقع است. وی ابتدا در سال ۱۳۳۸ زمینی به وسعت ۵ هزارمترمربع به همراه ۲ میلیون ریال وجه نقد به وزارت فرهنگ وقت داد تا در قریه مهرآباد مؤسسه تعلیماتی بسازد.

۲ سال بعد به سرپرستی دکتر مهران دبیرستان دخترانه نظام مافی (که بعد از انقلاب به دبیرستان ۱۵ خرداد تغییر نام یافت و اکنون دبیرستان فرمانفرماییان نام دارد) در خیابان شهید صفری فعلی در مهرآباد جنوبی و در مجاورش مدرسه‌راهنمایی راه تربیت (که اکنون نام فرمانفرمائیان بر خود دارد) تأسیس شد.

اقدام بعدی نظام مافی در مهرآباد وقف زمینی به مساحت هزار و ۸۲۳‌مترمربع برای ساخت ورزشگاه ویژه معلولان و بانوان کشور بود که در سال ۱۳۴۴ سازمان تربیت‌بدنی و تفریحات سالم ایران آن را در خیابان شمشیری‌ـ خیابان شهید رعنایی فعلی ساخت و ورزشگاه غار (شهید ورزنده فعلی) نام گرفت. اینکه چرا به آن ورزشگاه غار می‌گفتند از این‌رو بود که قریه مهرآباد جزئی از دهستان غار غربی محسوب می‌شد.

وقف زمینی برای ساخت مسجد نیز اقدام دیگر خانم نظام مافی در مهرآباد است. او زمینی را به مساحت هزار و ۲۵۶‌مترمربع در خیابان عبدالله صفری در مجاورت زمینی که برای ساخت مدارس دخترانه در نظر گرفته شده بود، برای ساخت مسجد وقف کرد و یک باب خانه مسکونی را نیز برای پیش نماز مسجد در نظر گرفت. از این‌رو نخستین مسجد مهرآباد در سال ۱۳۴۵ به نام مسجد امیرالمؤمنین (ع) افتتاح شد.

موقوفات به محله شمشیری هم رسید

اما آنچه در این موقوفات ماجرای جالبی را پدید آورد تأسیس هنرستان دخترانه توسط نظام مافی بود. این هنرستان شاید اکنون در بافت فشرده مسکونی قرار داشته باشد، اما زمانی مسیری صعب‌العبور داشت و کمتر دانش‌آموزی حاضر بود که بیاید و آنجا درس بخواند. تعداد دختران بومی قریه مهرآباد نیز آنقدر نبودند که حتی بتوانند به تعداد کارکنان مدرسه برسند. هنرستان حرفه‌ای دخترانه نظام مافی در سال ۱۳۴۶ تأسیس شد مشروط به اینکه وزارت آموزش و پرورش تا مدت ۹۹ سال حق دخل و تصرف در آن را ندارد.

این هنرستان که اکنون فلق نام دارد و در خیابان شمشیری، خیابان جواد ملکی قرار گرفته است. دولت وقت برای اینکه بتواند تعداد دانش‌آموزان آن را بالا ببرد دستور داد که از یک پرورشگاه تعدادی دختر برای فراگیری فنون خانه داری، گل‌آرایی و... به این مدرسه بیایند. اما چون آن دانش‌آموزان در آن محیط فقط موسیقی و آواز یاد گرفته بودند، در هنرستان نظام مافی دست به اعتصاب زدند. در نتیجه دختران به همان محل قبلی برگردانده شدند.

اسکان زلزله‌زدگان در منطقه

با وقوع زلزله مهیب بوئین زهرا در دشت قزوین و ویرانی بسیاری از خانه‌های البرز غربی، زلزله‌زدگان زیادی راهی تهران شده و بسیاری از آن‌ها در مناطق جنوب غربی تهران از جمله مهرآباد اسکان داده شدند. یکی از امور خیریه زهرا نظام مافی رسیدگی به این زلزله‌زدگان و یتیمانی بود که حالا بی‌سرپرست و بی‌خانمان شده بودند و او بسیاری از آنان را تحت تکفل خود گرفت.

پسر‌ها را پس از رسیدن به سن بلوغ می‌فرستاد کار فنی یاد بگیرند و بعد کمک می‌کرد وارد بازار کار شوند. دختران را هم تشویق می‌کرد به یادگیری خانه‌داری و بعد برایشان جهیزیه آبرومندانه تهیه می‌کرد و آن‌ها را می‌فرستاد خانه بخت. نظام مافی علاوه بر این‌ها در سال‌های بعد آموزشگاه حرفه‌ای مخصوص کرولال‌ها در زمینی به مساحت ۳ هزار و ۳۱‌مترمربع، آسایشگاه و نیز درمانگاهی را در خیابان شمشیری، کوچه شهید محمود علی کرمی ساخت کرد که بیش از ۴ دهه است مورد استفاده مردم محله مهرآباد قرار می‌گیرد.

سایر موقوفات

اسکان زلزله‌زدگان، ساخت چند پادگان نظامی، تأسیس کارخانجات شیرپاستوریزه، ساسان، کفش ملی و شیشه و گاز در مهرآباد و نیاز به سکونت کارکنان این مراکز نظامی و صنعتی در نزدیکی محل کار باعث افزایش جمعیت مهرآباد شد که در این میان نقش زهرا نظام مافی در واگذاری بسیاری از اراضی به افراد بی‌بضاعت و مستضعف برای خانه‌دار شدن قابل توجه بود. او زمین‌هایش را تحت نظارت شهرداری وقت به قطعه زمین‌های کوچک تقسیم و آن‌ها را با کمترین قیمت به افراد کم درآمد فروخت یا به افراد بی‌خانمان هدیه کرد.

اموال وقفی منطقه از چه نوعی هستند؟

وقف به اعتبار موقوف به ۲ دسته عام و خاص تقسیم می‌شود. وقف عام، وقفی است که مقصود از آن امور خیریه باشد و به دسته و طبقه معینی تعلق ندارد. مانند وقف بر فقرا، طلّاب، مدارس و مساجد، اما مقابل آن وقف خاص است، وقفی که مخصوص دسته معین و خاصی مانند اولاد یا افراد و طبقه‌ای خاص از مردم باشد.

به گفته مسئولان در منطقه ما، بیشترین تعداد نوع وقف از نوع اول است که از گذشته‌های دور تاکنون ادامه دارد. مدارس و درمانگاه‌های نظام مافی، خانه فرهنگ مهرآباد و مدرسه طلاچیان، مدارس منیره و محمد عاصمی، مساجد فاطمه‌الزهرا (س) خیابان استادمعین، امیرالمؤمنین (ع) خیابان صفری، ابوالفضل (ع) جرجانی، رسالت خیابان کوسه‌لو، درمانگاه تقی‌نیا و... از نمونه این موقوفات است.

مکان‌های وقف شده توسط زهرا نظام مافی

* ساخت و وقف دبیرستان پسرانه نظام مافی و تکمیل کلاس‌های آن در سال ۱۳۴۰، در مهرآباد جنوبی خیابان تفرش غربی.

* تأسیس و وقف ورزشگاه ویژه معلولان و بانوان کشور در مساحت۴هزار و۸۲۳مترمربع در سال ۱۳۴۴. اکنون این مکان در خیابان شمشیری، خیابان شهید علیاکبر واقع شده و به نام ورزشگاه ورزنده است. البته در شرایط فیمابین طرفین مصالحه و بر اساس سند تنظیم شده در هشتم اسفند سال ۱۳۴۴ در دفترخانه اسناد رسمی شماره ۹۸ حوزه ثبت تهران، تصریح شده که نام ورزشگاه «استادیوم ورزشی نظام مافی ویژه معلولان و بانوان کشور» باشد.

* تأسیس و وقف مسجد امیرالمؤمنین (ع) در زمینی به مساحت هزار و۲۵۶‌مترمربع همراه با یک خانه برای سکونت پیشنماز مسجد در سال ۱۳۴۵. این مسجد در مهرآباد جنوبی، خیابان شهید عبدالله صفری قرار دارد.*تأسیس و وقف مدرسه حرف‌های دخترانه به سال ۱۳۴۶ در مهرآباد جنوبی که در آن زمان خارج از حوزه مرکزی شهر قرار داشت و امروز با نام «مدرسه حرفه‌ای دخترانه نظام مافی» مورد استفاده قرار می‌گیرد.

*وقف آموزشگاه حرفه‌ای مخصوص ناشنوایان و ناتوانان تکلمی، در زمینی به مساحت ۳هزار و۳۱‌مترمربع و اختصاص موقوفاتی به آن به شرط آنکه در محل صرفاً آموزشگاه و یا آسایشگاه ساخته شود که به سال ۱۳۴۷ در مهرآباد، آموزشگاه حرف‌های ساخته شد.

* ایجاد و وقف مرکز بهداشتی و درمانی زهرا نظام مافی واقع در خیابان پادگان، خیابان شمشیری، کوچه شهید محمودعلی کرمی.