بازگشت ایران به ریاض

۱۹ اسفند ۱۴۰۱، ۱۷ فروردین ۱۴۰۲ و ۱۶ خرداد ۱۴۰۲ این تاریخ‌ها به روز‌های مهمی در تاریخ رابطه پرفراز و نشیب جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی تبدیل شدند.

به گزارش اعتماد، روز گذشته سفارت ایران در پایتخت عربستان سعودی پس از ۷ سال و اندی با حضور علیرضا بیکدلی، معاون کنسولی، مجلس و امور ایرانیان وزارت خارجه رسما بازگشایی شد. پیش از این اعلام شده بود که علیرضا عنایتی، دستیار وزیر و مدیرکل خلیج‌فارس وزارت امور خارجه به عنوان سفیر ایران در دوره جدیدی از رابطه دو کشور راهی ریاض خواهدشد.

علیرضا بیکدلی، معاون کنسولی وزیر امور خارجه درسخنانی در مراسم بازگشایی سفارتخانه ایران در ریاض گفت: «امروز، روزی مهم در تاریخ روابط ایران و عربستان است. از حضور در کشور دوست و برادرمان عربستان بسیار خشنود هستیم. با برافراشته شدن پرچم ایران در عربستان و پرچم عربستان در ایران، همکاری دوجانبه میان دو کشور به اوج خود خواهد رسید. در مرحله آتی شاهد صفحه جدیدی از روابط دوجانبه و منطقه‌ای و همکاری‌های گسترده خواهیم بود.»

به نظر می‌رسد که ایران در بازگشایی رسمی مراکز دیپلماتیک خود در ریاض و جده پیشقدم شده و در حالی که هنوز خبر رسمی درباره زمان بازگشایی سفارتخانه و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد منتشر نشده، هیات‌های دیپلماتیک ایران کار خود در عربستان را ازسرگرفته‌اند. همزمان ریاض تاکنون درباره هویت سفیر جدید خود در ایران خبررسانی نکرده است.

افتتاح سفارت ایران اجرایی شدن گام نخست نقشه راه

۲۰ اسفند ماه سال گذشته بود که انتشار یک توییت مبهم در حساب توییتری سایت نورنیوز، نزدیک به شورای عالی امنیت ملی ایران با این مضمون «دریابان علی شمخانی، دبیر (وقت) شورای عالی امنیت ملی ایران طی چند روز گذشته در یک کشور خارجی مشغول مذاکرات بسیار مهمی است. اعلام قریب‌الوقوع نتایج این مذاکرات، تحولات قابل ملاحظه‌ای را رقم خواهد زد.» به بازار داغی از گمانه‌زنی‌ها درباره ماهیت این تحول دامن زد. ساعتی پس از انتشار این توییت جنجالی، خبر رسمی منتشر شد: «ایران و عربستان سعودی برای از سرگیری روابط دوجانبه توافق کردند.»

شوک اولیه این خبر زمانی بیشتر شد که گفته شد طلسم رابطه جمهوری اسلامی ایران با پادشاهی عربستان سعودی نه در یکی از کشور‌های منطقه که دستی در این آشتی داشتند مانند عمان و عراق بلکه در چین و البته با حضور مقام‌های امنیتی ارشد وقت یعنی دریابان علی شمخانی و همتای سعودی او شکسته شده است.

از ۱۳ دی ۱۳۹۴تا ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ بیش از ۷ سال طول کشید تا سرانجام مجموعه‌ای از رایزنی‌های امنیتی و سیاسی دو‌طرف در پشت در‌های بسته به توافقی منتهی شود که حالا چین ضمانت اجرای آن را برعهده گرفته است. وزارت خارجه چین در همان تاریخ با انتشار بیانیه‌ای توافق ایران و عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط را «یک پیروزی برای صلح» خواند.

گام دوم آشتی ایران و عربستان در نیمه فروردین ماه سال جاری و باز هم در چین برداشته شد. بیش از هفت سال پس از روزی که عادل الجبیر، وزیر امور خارجه وقت دولت عربستان سعودی اعلام کرد که عربستان سعودی روابط دیپلماتیک خود با ایران را قطع کرده و از هیات دیپلماسی ایرانی خواست تا ظرف ۴۸ ساعت خاک این کشور را ترک کنند، حسین امیرعبداللهیان و فیصل بن فرحان وزرای خارجه دو کشور همسایه در غرب آسیا خود را به پکن رساندند تا نخستین دیدار رسمی دوجانبه را تثبیت و درباره جزییات اجرایی شدن نقشه راه عادی‌سازی رابطه دیپلماتیک دوکشور گفتگو کنند.

پس از این تاریخ، تحولات جاری میان تهران و ریاض سرعت گرفت به گونه‌ای که تماس تلفنی وزرای خارجه دو کشور به امری عادی و بعضا روزمره تبدیل شد و امیرعبداللهیان و بن‌فرحان از فرصت حضور در هر دیدار و نشست چندجانبه در کشور ثالث برای رایزنی دوجانبه حاشیه‌ای استفاده کردند.

هرچند که آشتی ایران و عربستان، پروسه‌ای تدریجی بود و علی‌رغم پنهان ماندن محتوای جلسات پشت در‌های بسته در پایتخت برخی کشور‌های عربی منطقه، اصل این تلاش از دید رسانه‌ها پنهان نمانده بود، اما اعلام این توافق در چین تعجب مقام‌ها را در واشنگتن، تل‌آویو و پایتخت کشور‌های اروپایی به دنبال داشت. هرچند که نخستین واکنش ایالات متحده تلاش در مسیر اطلاع داشتن از ریز این مذاکرات بود، اما مجموعه‌ای از اخباری که در این سه ماه منتشر شد نشان داد که ریاض نه تنها چندان هم متحد سنتی خود را در جریان جزییات قرار نداده بود بلکه پیشنهاد به چین برای این میانجی‌گری هم از سوی عربستان مطرح شده بود. جان کربی، هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید، در واکنش به بیانیه سه‌جانبه ایران، چین و عربستان سعودی برای عادی‌سازی روابط تهران و ریاض گفته بود: «سعودی‌ها ما را در جریان این گفتگو‌ها قرار داده بودند، اما ما مستقیما در آن مشارکت نداشتیم. در مورد نقش چین در مذاکرات نظری ندارم. ما از هر تلاشی برای کاهش تنش در منطقه حمایت می‌کنیم. از نظر ما این نقشه راه نتیجه چندین دور مذاکره ازجمله مذاکراتی که در بغداد و عمان برگزار شدند، بود. ما همواره از این فرآیند حمایت کرده‌ایم تا بتوانیم به جنگ در یمن پایان بدهیم و با مداخلات ایران مقابله کنیم.»

در سه ماهه اخیر واکنش مقام‌های امریکایی به آشتی ایران و عربستان سفر‌های اعلام شده و نشده به منطقه ازجمله ریاض بود. به عنوان نمونه وال استریت ژورنال اواسط فروردین‌ماه سال جاری در گزارشی اختصاصی افشا کرد که بیل برنز، رییس سیا به محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی گفته است که ایالات‌متحده احساس می‌کند ریاض در جریان از سرگیری ارتباط با ایران و سوریه، واشنگتن را «نادیده» گرفته است. براساس این گزارش، گفت‌وگوی رییس سیا با ولیعهد عربستان در جریان سفر بیل برنز به عربستان انجام شده بود. هدف از این سفر، گفتگو با مقامات سعودی درباره همکاری‌های اطلاعاتی دو کشور بوده و در جریان دیدار بیل برنز با محمد بن سلمان، او ناامیدی ایالات متحده را به دلیل کنار گذاشتن واشنگتن از تحولات منطقه ابراز کرده است.

جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید نیز نیمه اردیبهشت ماه با سفر به عربستان سعودی با محمد بن سلمان، ولیعهد دیدار و درباره وضعیت آتش‌بس در یمن که یکی از محور‌های مذاکرات ایران و عربستان بود گفتگو کرد.

در تازه‌ترین واکنش واشنگتن به عادی‌سازی رابطه تهران و ریاض، ودانت پاتل، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا در یک نشست خبری در پاسخ به این سوالی درباره بازگشایی سفارتخانه ایران در عربستان گفت: «ما همواره گفتمان مستقیم و دیپلماسی را، از جمله میان ایران و دولت‌های منطقه تشویق کرده‌ایم. تبادل سفرا گام تعجب‌آوری در روند این‌گونه گفتمان نیست. ما همچنان امیدواریم که گفتگو بتواند به تنش‌زدایی و افزایش ثبات منطقه کمک و به نگرانی‌های دیرین منطقه‌ای رسیدگی کند.»

جان کربی، هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید نیز در پاسخ به اینکه ارزیابی امریکا درباره بازگشایی اماکن دیپلماتیک ایران در عربستان سعودی در پی توافق دو کشور برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک چیست؟ ادعا‌های بی‌پایه و اساس درباره نقش منطقه‌ای ایران را تکرار کرده و گفت: «ما از اتحاد بیشتر، گفتمان بیشتر و شفافیت بیشتر در منطقه حمایت می‌کنیم. اگر بازگشایی سفارت ایران در ریاض بتواند به افزایش شفافیت عملکردشان (ایران) و دلیل آن کمکی بکند، اگر بتواند باعث تنش‌زدایی شود، اگر بتواند موجب کم شدن رفتار ثبات‌زدای‌شان شود، از جمله موانعی که در کشتیرانی ایجاد می‌کند، همان‌طور که طی چندین روز گذشته در تنگه هرمز کرده‌اند، در این صورت، تحولی مثبت خواهد بود.»

یک توافق و دامنه‌ای از تاثیر‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای

همزمان بسیاری از رسانه‌ها و تحلیلگران روابط بین‌الملل در سه ماهه اخیر به تحلیل پررنگ‌تر شدن نقش چین در معادلات سیاسی و امنیتی غرب آسیا، تمایل عربستان به متوازن‌سازی رابطه با غرب و شرق و تلاش ریاض برای بازگرداندن ثبات و امنیت به شبه‌جزیره در راستای پیشبرد اصلاحات اقتصادی و کاهش تدریجی از وابستگی به نفت منتشر کردند.

الجزیره در گزارشی درباره بازگشایی سفارتخانه ایران در ریاض نوشت: تهران و ریاض به عنوان دو قطب و قدرت منطقه‌ای به‌طور پیوسته تنش‌ها را در ماه‌های اخیر کاهش داده‌اند، چیزی که به گفته آن‌ها به تقویت امنیت در سراسر منطقه کمک می‌کند. از زمان توافق ایران و عربستان، کشور‌های منطقه نیز از الگوی عربستان سعودی برای عادی‌سازی روابط با سوریه و رییس‌جمهور آن بشار اسد پیروی کرده‌اند. در همین مسیر، ماه گذشته بشار اسد برای نخستین‌بار از زمان آغاز جنگ داخلی در سوریه در نشست رسمی سران اتحادیه عرب در ریاض شرکت کرد. عربستان سعودی همچنین برای نخستین‌بار از سال ۲۰۱۵، رایزنی‌های فشرده با حوثی‌های یمن را پیش برده است.

بازگشایی سفارتخانه ایران در ریاض درحالی صورت گرفت که آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات‌متحده نیز از روز سه‌شنبه راهی عربستان سعودی شده است. نخستین سفر بلینکن به عربستان پس از توافق تاریخی ایران و عربستان برای عادی‌سازی روابط که گفته می‌شود اصلی‌ترین محور آن رایزنی با مقام‌های سعودی درباره عادی‌سازی رابطه با رژیم اسراییل در تداوم توسعه دامنه توافق ابراهیم است. جدا از مسائل منطقه‌ای، رابطه واشنگتن و ریاض در چندسال اخیر پس از قتل جمال خاشقجی ستون نویس واشنگتن پست در سال ۲۰۱۸ متشنج بوده است. در نتیجه همین تنش‌ها بود که عربستان به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان از تلاش امریکا برای کاهش قیمت نفت پس از حمله روسیه به اوکراین حمایت نکرد تا بر پیچیدگی این رابطه بیفزاید. ریاض پیش از سفر بلینکن میزبان نیکلاس مادورو، رییس‌جمهوری ونزوئلا بود. کاراکاس که یکی از صادرکنندگان عمده نفت است سال‌هاست که تحت تحریم امریکا است.

در این سوی میدان نیز عادی‌سازی رابطه ایران با عربستان بر کاهش سطح تنش میان ایران و بحرین نیز اثرگذار بوده به گونه‌ای که تهران و منامه هر دو برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک اعلام آمادگی کرده‌اند. رایزنی‌ها برای احیای کامل رابطه ایران و مصر در سطح سفیر نیز سرعت گرفته و گفته می‌شود که در این پرونده نیز عمان نقش مهمی را برعهده دارد.

در چند روز گذشته همزمان با انتشار اخباری مبنی بر بازگشایی اماکن دیپلماتیک ایران در عربستان سعودی، سخنان دریادار شهرام ایرانی، فرمانده نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی درباره شکل‌گیری ائتلاف مشترک میان ایران با برخی کشور‌های منطقه بازتاب بسیاری پیدا کرد. دریادار ایرانی در این باره گفته بود: «ائتلاف مشترک نیروی دریایی ایران با کشور‌های منطقه از جمله عربستان، امارات، قطر، بحرین و عراق بزودی شکل می‌گیرد.»

هرچند که این خبر تاکنون از سوی سایر کشور‌هایی که نام آن‌ها از سوی این مقام ایرانی برده شده تایید نشده است، اما شکل‌گیری چنین ائتلافی حائز اهمیت خواهد بود. در حال حاضر ناوگان پنجم نیروی دریایی امریکا مستقر در بحرین و همچنین ائتلافی از کشور‌ها از جمله فرانسه، بریتانیا و امریکا امنیت کشتیرانی تجاری در منطقه خلیج‌فارس را تامین می‌کنند. امارات به‌تازگی اعلام کرده پس از ارزیابی‌های امنیتی، از ائتلاف امنیتی دریایی در خاورمیانه، که امریکا رهبری آن را برعهده دارد، خارج شده، اما درباره تامین امنیت دریانوردی در آب‌های این کشور بر اساس قوانین بین‌المللی کماکان تعهد دارد.