شاخ ۵۰۰ سالۀ گاو که راز دارو‌های باستانی آفریقا را فاش کرد

سال ۲۰۲۰، نزدیک دهکده‌ی کوچک میسگاند در کیپ شرقی در آفریقای جنوبی یک بسته‌ی غیرعادی که در واقع هدیه‌ای برای علم بود به صورت اتفاقی کشف شد. این بسته یک شاخ گاو ۵۰۰ ساله از آب درآمد که یک سرپوش چرمی داشت و با دقت لابلای علف‌ها و برگ‌های گیاه بوفِین دیستیکا پوشانده شده بود.

به گزارش فرادید، درون این شاخ بقایای سفت‌شده‌ی ماده‌ای پیدا شد که زمانی مایع بوده است. حالا به لطف تحلیل‌های شیمیایی می‌دانیم این شاخ یک محفظه‌ی پزشکی بوده است. این یافته نخستین شئ شناخته‌شده در نوع خودش در آفریقای جنوبی است و نخستین داده‌ها درباره‌ی پزشکی دوران پیش از استعمار در این بخش از دنیا را در اختیار ما قرار می‌دهد. تیم تحقیقاتی روی محتوای درون شاخ تحلیل‌های شیمیایی انجام دادند و چندین دگرگوهره‌ی گیاهی ثانویه را شناسایی کردند که فراوان‌ترین آن‌ها مونو متیل اینوزیتول و لوپِئول بود. هر دوی این ترکیبات و در واقع تمام ترکیبات شناسایی‌شده دارای خواص دارویی شناخته‌شده هستند.

(شاخ گاو مثل یک گنج با ارزش بین برگ‌ها و الیاف گیاه پیچیده شده بود)

این یافته‌ی چشمگیر، قدیمی‌ترین نمونه‌ی شناخته‌شده در آفریقای جنوبی است که دو یا چند عنصر به صورت آگاهانه درون یک محفظه با هم ترکیب شدند تا یک دستور دارویی بسازند. چندین موزه در آفریقای جنوبی در حال حاضر حاوی نمونه‌هایی از این شاخ‌های محفظه‌مانند است که در قرون نوزدهم و بیستم جمع‌آوری شدند، اما هیچ‌یک از آن‌ها در یک بافت باستان‌شناسی کشف نشده بودند.

کاربرد‌های متنوع گیاهان

(نقاشی مردمان سان روی صخره‌ها)

این محفظه‌ی دارویی درون یک پناهگاه سنگی رنگ‌شده پیدا شد. تاریخ‌گذاری رادیوکربنِ این شاخ، قدمت آن را حدود چهارصد تا ششصد سال قبل تخمین زده است. اگرچه پناهگاه سنگی حاوی چندین نقاشی از مردم سان (San) است، نمی‌دانیم قدمت آن‌ها با قدمت این محفظه‌ی شاخ یکسان است یا نه. آن زمان، شکارچی-گردآورندگان سان و دامداران خوی (Khoi) در این منطقه سکونت داشتند که هر دوی آن‌ها به وجود یک حیوان افسانه‌ای شبیه گاو اهلی باور داشتند که شاخ‌های آن را دارای خواص دارویی می‌پنداشتند.

مردم از خواص دارویی گیاهان دست‌کم ۲۰۰ هزار سال بهره‌برداری کرده‌اند. در خلال عصر حجر میانه (که حدود ۳۰۰ هزار سال پیش آغاز و میان ۲۰ و ۵۰ هزار سال پیش پایان یافت) مردم برگ‌های معطر خاصی را می‌سوزاندند تا فضای خواب‌شان را ضدعفونی کنند. عصاره‌های گیاهان نیز به ظاهر عنصر اصلی چسب‌ها و سموم شکار آن دوران بوده است. اما اطلاعات زیادی درباره‌ی دارو‌های سنتیِ عصر پیش-مستعمراتیِ آفریقای جنوبی در دست نیست. اطلاعات موجود نیز اساساً نشات‌گرفته از گزارشات مسافران اولیه و مطالعات مدرن انسان‌شناسی است. حالا این شاخ فرصت یادگیری بیشتر درباره‌ی دانش سنتی دارویی آن دوران را در اختیار ما گذاشت.

کاربرد‌های دارویی و معنوی

(کیپ شرقی)

ترکیبات اصلی موجود در محفظه یعنی مونو متیل اینوزیتول و لوپئول هنوز در انواعی از دارو‌های گیاهی در کِیپ شرقی وجود دارند که انواعی از کاربرد‌های دارویی را دارند، از جمله کنترل قند خون و سطوح کلسترول و درمان تب‌ها، التهاب و عفونت‌های مجاری ادراری. از این ترکیبات گیاهی می‌توان به صورت موضعی برای درمان عفونت‌ها استفاده کرد: مالیدن پماد‌های ساخته شده از این ترکیبات روی بریدگی‌های روی پوست یکی از روش‌هایی است که مردمان سان از آن استفاده می‌کردند.

مونو-متیل اینوزیتول و لوپئول هر دو از نظر دارویی، ترکیبات ایمنی هستند. این به آن معناست که می‌توان بدون خطر فزون‌دارویی (اُوِردوز) آن‌ها را قورت داد. هر دو ترکیب، تولیدِ دوپامین در مغز را تحریک می‌کنند. از مونو-متیل اینوزیتول برای درمان اضطراب استفاده می‌شود و گیاهان حاوی لوپئول را به عنوان داروی مقوی قوای جنسی استفاده می‌کنند.

برای مردمان خوی و سان، تمام دارو‌ها مختص درمان بیماری‌های فیزیولوژیکی نبودند. شفادهندگان متخصصانی بودند که کارشان درمان ناخوشی‌های فیزیکی و روحی بود. در واقع، یکی از کاربرد‌های اصلی پزشکی سنتی، در گذشته و امروز، درمان افسون‌زدگیِ ماوراء طبیعی بوده است. پزشکی و فرهنگ همچنان بهم‌پیوستگی تنگاتنگی دارند و پزشکی سنتی که بسیار تطابق‌پذیر است همچنان در مناطق زیادی از آفریقا نقش مهمی در حیطه پزشکی ایفا می‌کند.

ما دقیقاً نمی‌دانیم داروی بجامانده در این شاخ چه کاربردی داشته، چگونه از آن استفاده می‌شده یا کاربر آن دقیقاً چه کسی بوده است، اما در این شکی نیست که یک دارایی باارزش است و این حقیقت از نحوه‌ی پوشاندن دقیق و قرارگیری آن در پناهگاه سنگی مشخص است. چنان که پیداست، صاحب این شاخ قصد برداشتن آن را داشته، اما این اتفاق هرگز نیفتاده است!

نبودِ هیچ مدرکی دال بر تصرف بلندمدت پناهگاه به این معناست که این شاخ، یک کشف موردی و اتفاقی بوده که برای ما روشنگر دارو‌های سنتی به کاررفته در کِیپ شرقی ۵۰۰ سال پیش است.