ظهور ترکیه، ضعف روسیه و حذف ایران

یک هتل کوچک در گوریس، یک تفرجگاه توریستی خواب‌آلود در منطقه سیونیک در جنوب ارمنستان، بهانه‌ای بعید برای مانور‌های ژئوپلیتیکی بین قدرت‌های غربی، ترکیه، روسیه و ایران به نظر می‌رسد. اما هتل میرهاو، سه کلبه روستایی پر از گلیم‌های عتیقه و ظروف مسی، در میانه ترس از درگیری مجدد بین ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان که ایران می‌تواند بزرگترین بازنده آن باشد، دقیقاً به بهانه‌ای تبدیل شده است.

به گزارش هم میهن، از ۱۲ دسامبر سال ۲۰۲ یعنی زمانی که آذربایجان عملاً دسترسی به قره‌باغ را قطع کرد، خانواده‌های زیادی در سیونیک پناه گرفته اند و به گروهی از فعالان زیست‌محیطی که خود را «فعالان زیست‌محیطی» آذربایجانی می‌نامند، بدون سابقه حمایت از محیط‌زیست اجازه دادند از میان نیرو‌های حافظ صلح روسی عبور کنند تا مانع از ورود به این منطقه شوند. این منطقه با اکثریت ارمنی‌نشین در داخل مرز‌های بین‌المللی به رسمیت شناخته‌شده آذربایجان قرار دارد، اما از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تحت نام جمهوری آرتساخ اداره می‌شود.

با پیشروی قدرت‌های منطقه‌ای، یک بحران انسانی تمام‌عیار در حال رخ دادن است و شیر خشک، دارو و سایر لوازم حیاتی روزبه‌روز کمیاب‌تر می‌شود. مدارس تعطیل شده‌اند و ۱۲۰ هزار نفر از ساکنان قره‌باغ کوهستانی کارت جیره‌بندی دریافت کرده‌اند، زیرا جمهوری‌آذربایجان همچنان به اختلال در تأمین گاز و برق در میان دمای زیر صفر ادامه می‌دهد.

رهبران ارمنستان، آذربایجان را متهم می‌کنند که به دنبال پاک‌سازی قومی قره‌باغ کوهستانی با گرسنگی دادن به مردم محلی و وادار کردن آن به ترک منطقه است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در یک مصاحبه تلویزیونی در ۱۰ ژانویه به همین موضوع اشاره کرد و گفت: «شرایط برای کسانی که می‌خواهند زیر پرچم آذربایجان در قره‌باغ کوهستانی زندگی کنند، ایجاد خواهد شد و مانند شهروندان آذربایجان حقوق و امنیت آن‌ها تأمین خواهد شد. برای هرکسی که نمی‌خواهد شهروند ما شود، راه بسته نیست، بلکه باز است. آن‌ها می‌توانند منطقه را ترک کنند. آن‌ها می‌توانند خودشان بروند، یا می‌توانند با حافظان صلح روسی همراه شوند، یا می‌توانند با اتوبوس بروند. راه به سمت ارمنستان باز است.»

انتقاد‌های اتحادیه اروپا و انتقاد‌های شدیدتر از سوی ایالات‌متحده تاکنون تأثیر چندانی نداشته است، زیرا محاصره وارد پنجاه‌ویکمین روز خود شد. گروه بین‌المللی بحران، قره‌باغ کوهستانی را پس از اوکراین در میان ۱۰ درگیری برتر در سال ۲۰۲۳ رتبه‌بندی کرد و در گزارش این هفته هشدار داد که «احتمال وقوع جنگ دیگری در جناح شرقی اروپا واقعی است.» اینا گاسپاریان، می‌گوید: «من با دو فرزندم اینجا گیر کرده‌ام. این وضعیت غیرقابل‌تحمل است و من نمی‌دانم چه زمانی به پایان می‌رسد. بچه‌ها به سبزیجات نیاز دارند. مغازه‌ها خالی است. دیگر چه بگویم؟»

روی میز مجاور در اتاق ناهارخوری میرهاو، گروهی از مردان و زنان با صدای بسیار کم با هم صحبت می‌کنند و با دقت از تماس چشمی با مهمانان دیگر خودداری می‌کنند. آن‌ها اعضای هیئت ناظر غیرنظامی ۴۰ نفره اتحادیه اروپا هستند که مقر آن در میرهاو است. پس از عبور نیرو‌های آذربایجان از مرز در ۱۲ سپتامبر و تصرف مجموعه‌ای از ارتفاعات استراتژیک در داخل ارمنستان، آن‌ها برای نظارت بر خط آتش‌بس ۲۵۰ کیلومتری (۱۵۵ مایلی) در این منطقه مستقر شدند. زمانی که روسیه آتش‌بس را میانجی‌گری کرد، حدود ۳۰۰ نظامی از هر دو طرف کشته شدند، که این بزرگترین تشدید تنش از زمان جنگ ارمنستان و آذربایجان برای دومین بار بر سر قره‌باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰ بود.

با حمایت ترکیه و اسرائیل، آذربایجان در این جنگ پیروز شد و تمام اراضی خود را که توسط ارمنستان در درگیری قبلی در نتیجه تجزیه اتحاد جماهیر شوروی و کوتاه شدن مرز واقعی ایران با ارمنستان، اشغال شده، پس گرفت. آذربایجان همچنین حدود یک‌سوم قره‌باغ کوهستانی را اشغال کرد. اکنون تصور می‌شود که حدود ۲۰۰ کیلومترمربع (۱۲۴ مایل مربع) از خاک ارمنستان تحت کنترل آذربایجان است، اما به نظر می‌رسد که حتی این مقدار هم برای باکو که شاخ‌وشانه می‌کشد، کافی نیست.

فاجعه برای ایران

نگرانی عمیق‌تر این است که علی‌اف با استفاده از فرصت مشغولیت روسیه در اوکراین و همچنین ناآرامی‌های داخلی ایران، به‌دنبال دستاورد‌های بزرگ‌تر خواهد رفت. او قصد دارد یک کریدور زمینی و ریلی که جمهوری‌آذربایجان را از سیونیک، جنوبی‌ترین استان ارمنستان، به بزرگترین منطقه نخجوان و ترکیه متصل می‌کند، احداث کند. اگر این کریدور احداث شود، ایران را از تنها همسایه مسیحی‌اش و حلقه وصلی حیاتی به‌سوی بازار‌های غربی، جدا می‌کند. ارمنستان نیز به‌نوبه خود عملاً از حمایت نظامی بالقوه همسایه خود، ایران محروم خواهد شد. حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مهمان ایرانی در اندیشکده SWP مستقر در برلین، می‌گوید: کریدور زنگزور «یک فاجعه ژئوپلیتیکی برای ایران خواهد بود».

واهان کوستانیان، معاون وزیر امور خارجه ارمنستان در مصاحبه‌ای اختصاصی با المانیتور گفت: «آذربایجان سه هدف دارد: پاک‌سازی قومی قره‌باغ کوهستانی، ایجاد تنش نظامی در مقیاس وسیع در منطقه و در نهایت تحت فشار قرار دادن طرف ارمنی با کریدور فراسرزمینی.» کوستانیان افزود: «ایران شریک مهمی است. مرز با ایران برای ما از اهمیت بالایی برخوردار است. ما دو مرز بسته با ترکیه و آذربایجان داریم، بنابراین ایران و گرجستان تنها دروازه ما به جهان خارج هستند.»

آذربایجان درخواست‌های ارمنستان برای اقدام بین‌المللی در این خصوص را با عصبانیت پاسخ داده و آن را تبلیغاتی خوانده و گفته است که صلیب سرخ و نیرو‌های حافظ صلح روسیه از جریان غذا و دارو به قره‌باغ کوهستانی اطمینان حاصل می‌کنند.

در ۲۳ ژانویه، اتحادیه اروپا اعلام کرد که در حال انجام یک مأموریت مشترک امنیت و سیاست دفاعی در ارمنستان است. قرار است ۱۰۰ ناظر غیرنظامی برای اطمینان از برقراری خطوط آتش‌بس در امتداد مرز آذربایجان مستقر شوند. همان‌طور که شاهن زیتونچیان، جراح مغز و اعصاب ایرانی-ارمنی بازنشسته که هتل میرهاو را اداره می‌کند، اظهار داشت: «حضور ناظران کمی به من امنیت می‌دهد. فقط یک احمق می‌تواند به این قضیه پرخاشگری کند.».

اما مأموریت این هیئت به قره‌باغ کوهستانی تعمیم نمی‌یابد و برای این کار آن‌ها باید رضایت آذربایجان را به دست آورند. بعید به نظر می‌رسد که این اجازه صادر شود. وزارت خارجه روسیه این اقدام اتحادیه اروپا را به‌عنوان تلاشی ترکیبی با همکاری ایالات‌متحده برای به دست آوردن جایگاهی در منطقه، مورد انتقاد قرار داد. منتقدان می‌گویند که اتحادیه اروپا به‌دنبال اصلاح قرارداد گازی است که در ماه ژوئیه با آذربایجان امضا کرد تا واردات گاز را دو برابر کند تا در قبال از دست دادن گاز روسیه در نتیجه تحریم‌های مرتبط با اوکراین، نیاز خود را جبران کند. این معامله باکو را بیشتر جسور خواهد کرد.

ایران همیشه از حضور بازیگران خارجی بیشتر در حیاط‌خلوت خود نگران بوده است. بااین‌حال عزیزی می‌گوید: «اروپایی‌ها در آنجا می‌توانند آذربایجان را متعادل کنند و این در راستای منافع ایران است». هرچند روابط ایراان و اتحادیه اروپا در پایین‌ترین حد خود قرار دارد. علی‌اف طرح‌های خود را در مورد «کریدور زنگزور» پنهان نکرده و احداث این کریدور را یک «ضرورت تاریخی» خوانده و بار‌ها تأکید کرده است که «چه ارمنستان بخواهد و چه نخواهد، این کریدور باز خواهد شد». اما ایران هرگونه تلاش برای تغییر مرزهایش را «خط قرمز» خوانده است.

تنش‌ها بین ایران و جمهوری‌آذربایجان که اکثریت جمعیت شیعه را در خود جای داده‌اند در حال شدت یافتن است. در ۲۷ ژانویه، یک فرد مسلح به داخل سفارت جمهوری آذربایجان در تهران حمله کرد که منجر به کشته شدن رئیس امنیت مأموریت و زخمی شدن دو نگهبان شد. علی‌اف در بیانیه‌ای گفت: ما خواستار رسیدگی به این اقدام تروریستی و مجازات تروریست‌ها هستیم.

مقامات ایرانی گفته‌اند، ضارب که یک مرد ایرانی است هیچ انگیزه سیاسی نداشته و این مسئله ریشه خانوادگی داشته است. اما آذربایجان این توضیح را نپذیرفته است. باکو اعلام کرده که سفارت خود را تعطیل می‌کند و تمام کارکنان دیپلماتیک خود را از تهران خارج می‌کند تا نتایج تحقیقات به‌دست آید. البته کنسولگری آذربایجان در تبریز به کار خود ادامه خواهد داد.

شنود اسرائیلی

برخی از مقامات آذربایجان ادعا می‌کنند که ایران این حمله را برای تنبیه باکو به‌دلیل فرستادن اولین سفیر خود به اسرائیل در ماه جاری انجام داده است. بنیامین پوغوسیان، کارشناس ساکن ایروان، می‌گوید: «آذربایجان در حال تبدیل‌شدن به یک پایگاه اسرائیلی در منطقه است. مستشاران اسرائیلی به‌طور دائم در باکو مستقر هستند.»

در خصوص حضور مقامات نظامی اسرائیل در آذربایجان، شایعات زیادی منتشر می‌شود، اما اثبات آن غیرممکن است. بااین‌حال، همه می‌دانند که آذربایجان، یکی از تأمین‌کنندگان اصلی نفت اسرائیل است و مقادیر زیادی تسلیحات از دولت یهود خریداری کرده است. اطلاعاتی غیرمحرمانه نشان می‌دهد که هواپیما‌های باری آذربایجان که در طول جنگ ۲۰۲۰ به اسرائیل رفت‌و‌آمد داشته‌اند، سلاح وارد و حمل می‌کردند. علاوه بر این کاملاً آشکار شده که اسرائیل مدت‌هاست از آذربایجان برای جاسوسی از ایران استفاده می‌کند.

ایران تلاش کرد برای جلب باکو به سمت خود، حداقل به‌صورت شفاهی، در آغاز جنگ ۲۰۲۰ از آذربایجان حمایت کند، اما فکر نکرده بود که روسیه تا چه اندازه به آذربایجان اجازه می‌دهد پیش برود. ارمنستان نیز در محاسبات خود و اشتباهی مشابه، در سال ۲۰۲۰ تصمیم گرفت که اولین نمایندگی دیپلماتیک خود را در تل‌آویو باز کند تا به آذربایجان نزدیک‌تر شود. اخیراً نیرو‌های امنیتی آذربایجان به چندین سازمان رسانه‌ای در باکو که با تهران در ارتباط هستند یورش بردند و هفت نفر که به‌عنوان بخشی از «شبکه جاسوسی ایران» بودند، بازداشت کردند.

از سال ۲۰۲۱، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رزمایش‌های نظامی گسترده‌ای را انجام داده است که آخرین آن در ماه اکتبر در امتداد مرز ایران با جمهوری آذربایجان برگزار شد. در آخرین رزمایش پل‌های پانتونی روی ارس قرار گرفت و نیرو‌های ایرانی از رودخانه ارس عبور کردند.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در مصاحبه‌ای با خبرگزاری دولتی ایرنا در ۱۹ اکتبر گفت: «ایران اجازه مسدود شدن مسیر ارتباطی خود با ارمنستان را نخواهد داد و برای تأمین این هدف، جمهوری اسلامی ایران یک مانور نظامی در منطقه برگزار کرده است.»

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران نیز در پیامی توئیتری در سوم اکتبر هشدار داد: «کسانی که برای برادران‌شان چاله حفر می‌کنند، اولین کسانی هستند که در آن می‌افتند». سفیر ایران در ارمنستان در ۲۰ ژانویه از نمایندگی تازه‌تأسیس کشورش در پایتخت اداری سیونیک، یعنی کاپان، بازدید کرد. عباس بدخشان ظهوری در گفتگو با خبرنگاران در کاپان گفت: «امنیت ارمنستان، امنیت ایران است. پرچم غول‌پیکر ایران که بر فراز کنسولگری بی‌نظیر به اهتزاز درآمده، قرار است برای نیرو‌های آذربایجانی که در کوه‌های مجاور کمین کرده‌اند، پیام ارسال کند.»

ارمنی‌ها از این موضع ایران استقبال می‌کنند. کوستانیان، معاون وزیر امور خارجه، به المانیتور گفت: «ما اطلاعاتی داشتیم مبنی بر اینکه آذربایجان در سپتامبر گذشته هنگام حمله به ارمنستان، آماده حملات بزرگتری بود، اما اقدامات و اظهارات ایران به جلوگیری از وخامت بیشتر وضعیت کمک کرد.» برخی دیگر معتقدند که این آمریکا بوده که مانع حملات بیشتر آذربایجان شده است. در شهر کوچک مغری که در نواحی مرزی ایران واقع شده، آسیا سرکیسیان، در زمانه‌ای که خطر جنگ افزایش یافته، یک رستوران را اداره می‌کند.

او می‌گوید: «من نمی‌خواهم از اینجا بروم، اما باید به فکر فرزندانم باشم. اینجا در مغری امید ما به ایران است. اما مسلماً آن‌ها هم به نفع خود عمل خواهند کرد.» سیونیک دارای پیوند‌های فرهنگی و تاریخی قوی با ایران است که قدمت آن به اوایل قرن شانزدهم بازمی‌گردد. در آن زمان بیشتر ارمنستان کنونی تحت حکومت پارس بود. این پیوند‌ها در نقاشی‌های دیواری که به سبک مینیاتوری نفیس ایرانی در کلیسای سنت هوهانس قرن هفدهم در مغری کشیده شده، دیده می‌شود. واردان وسکانیان، مدیر بخش ایران در دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان، به المانیتور گفت: «ما تأثیرات زیادی چیز‌های زیادی از ایران گرفتیم. ارمنستان موزه ایران باستان در قرون‌وسطی است.»

وسکانیان یادآور شد: «ایران تنها کشوری است که زمانی که ترکیه مرز‌ها را بست، از نظر اقتصادی از ما حمایت کرد. شما نمی‌توانید به غرب اعتماد کنید. آن‌ها تنها زمانی به ارمنستان کمک خواهند کرد که ارمنستان به اوکراینی دیگر برای روسیه تبدیل شود. آن‌ها فقط در صورتی به ما کمک خواهند کرد که ارمنستان ضدایرانی شود.»

در ماه نوامبر، ارمنستان و ایران در جریان سفر نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان به تهران، توافقنامه‌ای برای دو برابر کردن میزان گاز طبیعی صادراتی ایران به ارمنستان در ازای برق صادراتی این کشور، امضا کردند. تجارت طرفین در سال گذشته ۴۳ درصد افزایش یافته است.

دموکرات تنها

پاشینیان، که انقلاب مخملی کشورش را در سال ۲۰۱۸ رهبری کرد و به دهه‌ها حکومت فاسد و سرکوبگر پایان داد، مجبور است با احتیاط حرکت کند. او به حمایت غرب، به‌ویژه واشنگتن، نیاز دارد، زیرا به گفته یک مقام ارشد ارمنی که نخواست نامش فاش شود، «ایالات‌متحده بیشتر به حفظ ارمنستان دموکراتیک بیشتر از اتحادیه اروپا علاقه‌مند است».

در ماه سپتامبر، نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان آمریکا تنها چند روز پس از حمله آذربایجان به ایروان، در رأس هیئتی راهی ارمنستان شد. اما پاشینیان به بازسازی ارتش شکست‌خورده خود نیز نیاز مبرم دارد. روسیه اسماً بزرگترین تأمین‌کننده تسلیحات ارمنستان است، اما هنوز بیش از یک میلیارد دلار تسلیحات را که پولش توسط ایروان پرداخت‌شده را تحویل نداده است، احتمالاً دلیلش این است که اوکراین اولویت اول روسیه است.

هند کشور دیگری است که به ارمنستان تسلیحات می‌فروشد. دلیلش هم این است که دشمن سرسخت هند، یعنی پاکستان، حامی سرسخت آذربایجان است؛ بنابراین طبیعی است که ایران منبع تأمین طبیعی تجهیزات نظامی خواهد بود. بااین‌حال، کوچک‌ترین اشاره‌ای در خصوص تحویل سلاح از سوی تهران به ایروان می‌تواند تحریم‌های غرب را برای ارمنستان به‌دنبال داشته باشد. از این جهت است که کوستانیان، معاون وزیر خارجه به المانیتور می‌گوید که دستیابی به تسلیحات ایرانی «در دستور کار ما نیست».

در این میان آذربایجان اصلاً خویشتن‌داری نشان نمی‌دهد. این کشور با تقلید از ایران، چندین تمرین نظامی در منطقه مرزی‌اش با ایران برگزار کرده است که آخرین آن در ماه دسامبر در قالب یک مانور مشترک با ترکیه به نام «مشت برادر» انجام شد.

پهپاد‌ها و مستشاران نظامی آنکارا به پیروزی باکو در سال ۲۰۲۰ کمک کردند و این کشور مدافع احداث «کریدور زنگزور» است که تا چین امتداد خواهد داشت. این امر وابستگی کنونی به ایران برای رسیدن به بازار‌های آسیای مرکزی را از بین می‌برد.

توافق آتش‌بسی که با میانجیگری روسیه در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ در قره‌باغ کوهستانی امضا شد می‌گوید که «تمامی مسیر‌های ارتباطات اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه باید رفع انسداد شود». براساس ادبیات مبهم این توافقنامه، ارمنستان متعهد شده که عبور بدون مانع از این مسیر‌ها را تضمین کند و مرزبانان روسیه هم بر همه‌چیز نظارت خواهند کرد. بااین‌حال، باکو می‌خواهد از شریان پیشنهادی از طریق سیونیک بدون اینکه هیچ‌گونه کنترل گمرکی ارمنستان صورت بگیرد، استفاده کند.

ارمنستان صراحتاً این ایده را رد می‌کند و می‌گوید که این نقض حاکمیت ارمنستان خواهد بود. در این شرایط سوال این است که اگر آذربایجان، با حمایت ترکیه، برای متصل کردن نخجوان به سرزمین اصلی خود، یک‌تکه از سیونیک را ببلعد، چه رخ خواهد داد؟

در آکنر، روستایی در شمال غربی گوریس که ۱۳ سپتامبر در جریان «جنگ دوروزه» سال گذشته مورد اصابت موشک‌های آذربایجان قرار گرفت، این سوال بسیار حائز اهمیت است. یکی از این موشک‌ها در پشت‌بام خانه‌ای که ادگار سالبونتز فروشنده مبلمان، همسرش راملا و والدینش آرویک و کیم در آن زندگی می‌کردند، منفجر شد.

سالبونتز درحالی‌که قطعه‌ای از موشک Grad ساخت روسیه را از داخل کشو بیرون آورده، به المانیتور می‌گوید: «به لطف خدا، هنگام فرود موشک خانه همسایه بودیم وگرنه همه مرده بودیم.» او هم مانند بسیاری که در این منطقه کوهستانی پر از صومعه‌های باستانی و معادن مس، زندگی می‌کنند، سیونیک را «ستون فقرات» ارمنستان می‌نامد. سالبونتز تأکید می‌کند: «اگر سیونیک از دست برود، ارمنستان وجود نخواهد داشت. اما چه کسی می‌تواند سد راه باکو باشد؟» روی کاغذ، تنها روسیه و نیرو‌های حافظ صلحش می‌توانند مانع جمهوری‌آذربایجان شوند.

ارمنستان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری کرملین است که شش کشور شوروی سابق را شامل می‌شود. وقتی یکی از اعضای این پیمان موردحمله قرار بگیرد، بقیه وظیفه دارند از آن کشور دفاع کنند. تردید‌ها در موردحمایت روسیه از ارمنستان زمانی مشخص شد که مسکو در دفاع از ارمنستان دست روی دست گذاشت و نیرو‌های ارمنستان در روز‌های اولیه جنگ ۲۰۲۰ کشته شدند. این تردید زمانی افزایش یافت که مسکو نتوانست در ابتدای شعله‌ور شدن جنگ در ماه سپتامبر، علیه آذربایجان اقدام کند.

اولسیا وارتانیان، تحلیلگر ارشد گروه بین‌المللی بحران در قفقاز جنوبی، به المانیتور می‌گوید: «از زمان جنگ اوکراین، آذربایجانی‌ها رفتار قاطع‌تری از خود نشان داده‌اند. قدرت مهار و بازدارندگی روسیه کاملاً از میان رفته است.»

ترکیه دوست آذربایجان

ترکیه حتی در زمانی که آذربایجان به‌دنبال عادی‌سازی روابط با ایروان بود، خود را وارد ماجرا کرد. پاشینیان معتقد بود که از طریق برقراری روابطی نزدیک با ترکیه می‌تواند جلوی حملات بیشتر آذربایجان را بگیرد. اما حالا معلوم شده که همه این تصورات اشتباه بوده است.

پس از چهار دور گفت‌وگوی رودررو میان ترکیه و ارمنستان، هنوز روابط دیپلماتیک میان دو کشور برقرار نشده است. هرچند طرف ارمنی امیدوار است که ترکیه به وزیر خارجه این کشور اجازه دهد تا به یک مجمع دیپلماسی که برای ماه مارس در استراحتگاه ساحلی آنتالیا در ترکیه برنامه‌ریزی شده است، سفر کند... مرز‌های زمینی بین دو کشور ترکیه و ارمنستان تنها به روی اتباع دیگر کشور‌ها باز است و اتباع دو کشور نمی‌توانند در این مرز‌ها عبور و مرور کنند. این قدمی بود که برای نخستین بار سال گذشته برداشته شد. قدم دوم آغاز پرواز‌های باری بین دو کشور بود.

یک منبع ارمنی که از نزدیک از مذاکرات ترکیه و ارمنستان مطلع است به المانیتور می‌گوید: «نزدیکی ارمنستان به ترکیه هیچ نتیجه‌ای نداشته است. ترکیه مواضع خود را در قفقاز بیش از گذشته تثبیت کرده است. از طریق این مذاکرات، ترکیه بیشتر به یک بازیگر فعال در منطقه تبدیل شده است.» این منبع که نخواست نامش فاش شود، می‌گوید که «ترکیه به‌جای استفاده از نفوذ فزاینده خود برای تنش‌زدایی بین ارمنستان و آذربایجان بیشتر از خواسته‌های حداکثری آذربایجان حمایت می‌کند.»

گوهر اسکندریان، استاد دانشگاه ارمنستان که در امور ایران تخصص دارد، می‌گوید: «در دو قرن گذشته روسیه دست بالا را داشت. اما حالا این ترکیه است که در قفقاز درحال‌توسعه نفوذ خود است.» تیگران گریگوریان، تحلیلگر مقیم ایروان نیز با این ادعا موافق است و می‌گوید: «روسیه از آغاز جنگ اوکراین بیش از حد به ترکیه و آذربایجان وابسته شده است.»

واقعیت، اما به‌مراتب تیره‌تر است. لورنس بروئرز، یکی از پژوهشگران اندیشکده چتم هاوس، می‌گوید: «ژئوپلیتیک قفقاز هنوز در نوسان است. در سال ۲۰۲۰، به نظر می‌رسید که روسیه و ترکیه با بیرون راندن قدرت‌های غربی و «منطقه‌ای کردن» روند صلح ارمنستان و آذربایجان، سرنوشت منطقه را رقم زده‌اند. اما تهاجم فاجعه‌بار روسیه به اوکراین، جایگاه این کشور را به‌عنوان حامی امنیتی قفقاز جنوبی از بین برده و در عوض موجب ایجاد یک صمیمیت استراتژیک جدید بین مسکو و ایران شده است.»

به نظر می‌رسد که در اوکراین، ماشین جنگی کرملین به‌طور فزاینده‌ای به پهپاد‌های ایرانی متکی است. پهپاد‌های بیرقدار ساخت ترکیه در اوایل جنگ در دفاع از اوکراین بسیار مهم بودند. در قفقاز جنوبی نیز مانند سوریه، اهداف روسیه، ایران و ترکیه هم رقابتی است و هم مکمل هم. بروئرز گفت: «من فکر می‌کنم که ما همچنان شاهد وضعیت بسیار پویایی در میان این قدرت‌ها خواهیم بود، تقریباً نوعی «قطب‌بندی بیش‌ازحد» که هیچ قدرت هژمون بر آن تسلط ندارد.»

از طرف روسیه، بی‌هیچ عشقی

از نظر پاشینیان، رئیس‌جمهوری ارمنستان، ناتوانی نیرو‌های حافظ صلح روسی - یا به گفته بسیاری، عدم تمایل مسکو - در دفع «معترضان» آذربایجانی که کریدور لاچین را مسدود کرده‌اند، جدیدترین ضربه مسکو به ایروان بوده است. در تاریخ ۱۰ ژانویه، پاشینیان گفت که به سازمان پیمان امنیت جمعی اطلاع داده است که ارمنستان دیگر میزبان مانور سالانه حفظ صلح این بلوک نخواهد بود.

پاشینیان ابراز ناراحتی کرده و گفت: «عدم پاسخگویی آن‌ها به این معناست که حضور نظامی روسیه در ارمنستان نه‌تن‌ها امنیت ارمنستان را تضمین نمی‌کند، بلکه برعکس، امنیت ارمنستان را تهدید می‌کند.»

در واقع، بسیاری از جمله مقامات ارشد ارمنستان معتقدند که روسیه از طرح کریدور زنگزور علی‌اف حمایت می‌کند، زیرا این حمایت به روسیه امکان دسترسی مستقیم زمینی به ترکیه می‌دهد و ابزار‌های دیگری برای شکست تحریم‌های غرب در اختیار مسکو قرار خواهد داد.

نیرو‌های حافظ صلح روسی تردد در این مسیر را کنترل خواهند کرد و نیرو‌های ارمنی به‌طور صوری آن‌ها را همراهی خواهند کرد. اما اجماع غالب در ارمنستان این است که نمی‌توان به روس‌ها اعتماد کرد و احساسات ضدروسی در میان ارامنه روزبه‌روز در حال افزایش است. ده‌ها معترض در اوایل ژانویه در جریان تظاهرات ضدمسکو در خارج از پایگاه ۱۰۲ روسیه در شهر گیومری در مرز ترکیه بازداشت شدند.

جمعیت با سردادن شعار‌هایی خواستار خروج ارمنستان از پیمان امنیت جمعی و خروج نیرو‌های روسی از این کشور شدند. مسکو به‌صراحت اعلام کرده است که نمی‌خواهد باکو و آنکارا را از خود دور کند.

مترجم: آریا صدیقی