نقطه‌کور آلودگی‌هوا

استانداری تهران با ارائه گزارشی به «دنیای‌اقتصاد»، حل بحران آلودگی هوا در کوتاه‌مدت را غیرممکن دانسته و در عین حال، علت اصلی شدت بالای آلودگی در هفته‌های اخیر را ناشی از پدیده وارونگی هوا (برودت بالا) اعلام کرده است. بررسی این گزارش نشان می‌دهد، سیاستگذار برای «احیای هوای قابل‌تنفس در شهر» با مجموعه‌ای از خطاهای دید روبه‌رو است.

استانداری تهران در یک گزارش رسمی به «دنیای‌اقتصاد» درباره آنچه تصمیمات منجر به گارانتی آلودگی هوا به جای رهایی از هوای سمی عنوان می‌شود اعلام کرد: با اقداماتی در کوتاه‌‌‌مدت امکان رفع این مشکل وجود ندارد. این گزارش اما حاوی ۱+۷ نکته است که از یکسو خطای دید عوامل تصمیم‌گیر ناشی از یک نقطه کور در مساله آلودگی هوا را نشان می‌دهد؛ اما از سوی دیگر شاه‌‌‌کلید حل مساله را هم معرفی می‌کند.

«دنیای‌اقتصاد» ۱۳ دی‌‌‌ماه گزارشی با عنوان «گارانتی آلودگی در پایتخت» را منتشر و طی آن سه علت ماندگاری هوای سمی در شهر تهران طی حدود دو ماه اخیر را تشریح کرد. علت اول نوع تصمیمات کارگروه اضطرار آلودگی هوا عنوان شد؛ به این معنا که تصمیمات به جای اینکه با هدف کاهش فوری آلودگی هوا و کاهش موثر غلظت آلاینده‌‌‌ها در لایه‌‌‌های پایینی جو باشد، صرفا ناظر بر نحوه مواجهه شهروندان با هوای آلوده است و به نوعی این کارگروه دستورالعمل زیستن در هوای آلوده را صادر می‌کند، بدون اینکه چاره‌‌‌ای برای تخلیه انبار بزرگ آلاینده‌‌‌ها در جو بیندیشد. موضوع دوم تصویب دیرهنگام تصمیم ضد آلودگی مبنی بر «دورکاری» بود که گزارش مذکور به آن پرداخت. اینکه دورکاری به صورت شبانه و مقطعی (صرفا برای یک روز) تصویب و اعلام شد عملا اثر ضد آلودگی آن را خنثی کرد، چراکه کارمندان در خارج از وقت اداری زمان مناسب برای تطبیق برنامه سفر روزانه خود با این مصوبه را نداشتند و در نتیجه دورکاری نتوانست به طور موثر از بار ترافیک بکاهد و به بهبود کیفیت هوا منجر شود. در نهایت مساله تصویب دورکاری صرفا برای یک گروه اقلیت در گزارش مذکور مورد انتقاد قرار گرفت و این نکته گوشزد شد که اگر این تصمیم به صورت فراگیر در روزهای پرآلوده اجرا شود، می‌تواند از میزان ترددهای خودرویی و به عبارت بهتر، از انتشار آلودگی توسط منابع متحرک بکاهد. در واقع در گزارش مذکور تصمیمات کم‌‌‌اثر علیه آلودگی مورد نقد قرار گرفت و این موضوع یادآوری شد که در نبود اقدامات فوری و اضطراری برای تخلیه انباشت آلودگی، وضعیتی مثل آنچه بر تهرانی‌‌‌ها به شکل «یک هفته بدون وقفه وضعیت قرمز» رقم خورد، اجتناب‌ناپذیر است.

به هر روی تهرانی‌‌‌ها یکی از آلوده‌‌‌ترین سال‌های عمر خود را سپری می‌کنند؛ کما اینکه سمی‌‌‌ترین پاییز و آلوده‌‌‌ترین سال در مدت کمتر از ۱۰ ماه گذشته رقم خورده است و از ابتدای امسال تاکنون پایتخت‌‌‌نشین‌‌‌ها نه تنها دو روز خطرناک با شاخص قهوه‌‌‌ای را پشت سر گذاشته و آلوده‌‌‌ترین روز عمر خود با شاخص ۵۰۰ را از سر گذرانده‌‌‌اند، بلکه در مجموع ۲۸ روز با شاخص قرمز و بدتر از آن را سپری کرده‌‌‌اند. با وجود این نتیجه نوع فعلی سیاستگذاری و مدیریت آلودگی هوای تهران، افزایش آمار روزهای آلوده آن‌‌‌هم در یک روند سریالی و بدون وقفه طی هفته‌‌‌های اخیر بوده است.

اما استانداری تهران در یک گزارش رسمی درباره وضعیت آلودگی هوا و اقداماتی که انجام شده یا قابلیت انجام آن در کوتاه‌مدت وجود ندارد، نسبت به گزارش «گارانتی آلودگی در پایتخت» واکنش نشان داده است. این توضیح رسمی نشان می‌دهد نیت و تلاش مجموعه استانداری تهران و کارگروه اضطرار آلودگی که در آن مستقر است، مهار آلودگی و بازگرداندن هوای غیرسمی به آسمان تهران است؛ اما در عین حال در دل این گذار نکاتی وجود دارد که منعکس‌‌‌کننده وجود هفت خطای دید مجموعه اعضای تصمیم‌گیر در کارگروه اضطرار آلودگی هوای استان تهران است. بخشی از این خطای دید ناشی از آن است که در مسیر مقابله با آلودگی هوا، نقاط کوری وجود دارد که تصمیم‌‌‌سازان را دچار خطای دید می‌کند.

در توضیح رسمی استانداری تهران آمده است: «نخست باید توجه داشت، مشکل آلودگی هوای تهران نتیجه مجموعه‌ای از چند عامل بوده که زمینه آن از سال‌ها قبل ایجاد شده است و رفع این مشکل نیازمند اقدامات چند وجهی است که طبیعتا در بازه زمانی کوتاه‌مدت به نتیجه نخواهد رسید.

در این راستا علت اصلی آلودگی هوای تهران در سال‌جاری، پدیده طبیعی وارونگی دما (اینورژن) است که برخلاف سال‌های گذشته که به صورت مقطعی روی می‌‌‌داد، امسال به صورت طولانی‌مدت ظاهر شده است. در سال‌های گذشته اگر دو تا سه روز در چنین شرایطی بودیم و پس از سه روز ناپایداری جوی ایجاد می‌‌‌شد و از شرایط اینورژن خارج می‌‌‌شدیم، اما در آذر ماه امسال، ۱۴ روز متوالی پدیده وارونگی دما روی داده است که اتفاقی بی‌‌‌سابقه بود و اکنون در دی‌‌‌ماه نیز شاهد چند روز وارونگی هوا هستیم.

از سوی دیگر در شهر تهران ۸ میلیون و ۱۶۰‌هزار نفر و در استان تهران نزدیک به ۱۴ میلیون نفر جمعیت در حال تردد وجود دارد و حدود ۸۰‌هزار ماشین‌‌‌آلات سنگین هم در سطح شهر تهران در رفت و آمدند؛ بنابراین حتی اگر هر کدام از این موارد آلاینده‌‌‌های خاص خود را به اندازه اندک نیز تولید کنند، آلاینده‌‌‌ها تجمع پیدا خواهند کرد.

تداخل وارونگی طولانی‌مدت هوا با فعالیت‌‌‌های انسانی یا فعالیت واحدهای صنعتی، در مجموع باعث تجمیع غلظت آلاینده‌‌‌ها و افزایش شاخص می‌شود. فعالیت‌‌‌های انسانی چون ترددهای معمولی عموم مردم و فعالیت‌‌‌ واحدهای صنعتی همچون تردد ماشین‌‌‌آلات سنگین، حمل بار و مواد اولیه که حتی با وجود خروجی‌‌‌های استاندارد هم باعث افزایش غلظت آلاینده‌‌‌ها می‌‌‌شوند.

در خصوص مازوت سوزی، ذکر این نکته ضروری است که در تهران تنها نیروگاه بعثت قابلیت استفاده از سوخت مازوت را دارد که از سال ۹۸ پلمب است و از زمان پلمب تاکنون هم اقدامی برای مازوت سوزی انجام نشده است.

در مورد علت افزایش آلاینده دی‌‌‌اکسید گوگرد، توجه به این مساله ضروری است که در استان تهران سوخت استاندارد توزیع می‌شود اما بسیاری از خودروهای سنگین حمل بار و مواد اولیه که در بزرگراه آزادگان و کمربندی‌‌‌های اطراف تهران تردد می‌کنند، داخل تهران سوخت‌‌‌گیری انجام نمی‌‌‌دهند و احتمال سوزاندن سوخت غیراستاندارد توسط این خودروها وجود دارد. به این جهت آلایندگی آنها در شرایط وارونگی دما می‌تواند به افزایش دی‌‌‌اکسیدگوگرد نیز کمک کند.

تصمیمات کارگروه اضطرار آلودگی هوای تهران بر مبنای پایش اطلاعات هواشناسی، محیط‌زیست، شهرداری تهران، پلیس راهور و دیگر دستگاه‌‌‌های عضو کارگروه در راستای مواجهه کمتر افراد و گروه‌‌‌های آسیب‌پذیر از جمله دانش‌آموزان، زنان باردار، بیماران قلبی، ریوی و... است؛ بر همین مبنا و در قالب تصمیمات کارشناسی این کارگروه، غیرحضوری کردن مدارس و دانشگاه‌‌‌ها به منظور کاهش مواجهه دانش‌‌‌آموزان و دانشجویان با هوای آلوده بوده است؛ هرچند ممکن است این تصمیم تاثیری در کاهش ترافیک نداشته باشد اما به جهت کاهش مواجهه، به حفظ سلامتی این گروه کمک می‌کند. در مورد دورکاری یا تعطیلی ادارات و تصمیماتی از این قبیل طبق قانون، پیشنهادهای کارگروه به مراجع بالاتر ارائه و بر اساس آن تصمیم‌‌‌ها اعلام می‌شود؛ از این رو کارگروه در هر برهه متناسب با شرایط، پیشنهادهای خود را به مراجع ذی ربط ارائه می‌دهد.

در مجموع باید تاکید کرد که زمینه آلودگی هوای تهران، از دوره‌‌‌های گذشته ایجاد شده است و برطرف شدن آن نیازمند زمان است تا بتوان به نتیجه نهایی دست یافت. تصمیم‌‌‌های کارگروه اضطرار آلودگی هوای استان تهران نیز بیشتر، تصمیم‌‌‌های کوتاه‌مدت برای مقابله با شرایط آلودگی هواست و البته مهم‌ترین راهکار کمک‌‌‌کننده، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده است.

این خودروها به‌ویژه خودروهای سنگین مقصر اصلی حجم قابل‌توجهی از آلودگی هوای تهران هستند. موضوع حائز اهمیتی که با توسعه حمل‌ونقل پاک و عمومی قابل حل است. افزودن اتوبوس‌‌‌های دیزلی به ناوگان حمل‌ونقل و خودداری از نوسازی این ناوگان مشکل تهران را حل نمی‌‌‌کند. در این زمینه اقداماتی برای توسعه مترو در دستور کار قرار گرفته است که از جمله آن می‌توان به مترو پرند، اسلامشهر و ورامین اشاره کرد.

در نهایت با افزایش دسترسی مردم به حمل‌ونقل عمومی، تردد خودروهای شخصی کمتر خواهد شد و از آلایندگی ناشی از تردد خودرو و اتوبوس‌‌‌های فرسوده نیز کاسته می‌شود.»

سابقه برودت هوا در تهران

به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، گزارش استانداری از اقدامات علیه آلودگی حکایت از آن دارد که «عدم‌تشخیص دقیق جنس آلودگی هوا» نقطه کوری است که سبب شده راهکار مقابله با آن نیز به درستی تشخیص داده نشود. استانداری تهران وقوع «اینورژن» یا به اصطلاح «وارونگی دما» به صورت پیاپی را یک «اتفاق بی‌‌‌سابقه» توصیف کرده است. وارونگی دما پدیده‌‌‌ای است که در زمان برودت هوا رخ می‌دهد و از آن می‌توان به عنوان بسترساز اصلی آلودگی هوا در نیمه دوم سال یاد کرد.

در ایام سرد سال و در غیاب باد و باران، پدیده موسوم به اینورژن یا همان وارونگی دما در پایتخت و برخی دیگر از کلان‌شهرهای آلوده کشور و مناطق صنعتی حاکم می‌شود. اینورژن به زبان ساده زمانی رخ می‌دهد که هوای سرد در لایه‌‌‌های پایینی جو درست در زیر یک لایه از هوای گرم محبوس می‌شود. در واقع قرار گرفتن لایه هوای گرم روی بخشی از هوای مجاور زمین مانع از رفتار طبیعی جریان عمودی هوا می‌شود. با وقوع این پدیده گازها و ذرات معلق آلاینده هوا که در شهرها عمدتا از اگزوز وسایل نقلیه خارج می‌شود، امکان پراکنده شدن در هوا را پیدا نمی‌‌‌کند؛ بلکه در زیر لایه هوای گرم محبوس شده و در نزدیکی زمین متراکم می‌شود. در واقع اینورژن لایه‌‌‌های پایینی جو در مناطق شهری و صنعتی را در روزهای سرد سال تبدیل به انبار بزرگ آلاینده‌‌‌های هوا می‌کند. به این ترتیب مهم‌ترین شرط وقوع اینورژن، دمای پایین هواست. اما تهران روزهای به مراتب سردتری را در همین دهه اخیر پشت سر گذاشته که بررسی شاخص کیفیت هوا در آن ایام حکایت از آن دارد که سرما و اینورژن نمی‌تواند تنها عامل تشدید آلودگی هوا باشد.

 این تلقی که جنس آلودگی این ایام متمایز از روزهای دیگر است چندان به صحت نزدیک نیست کما اینکه در چهارم و پنجم آذر سال ۹۶ کمینه دمای هوای تهران به صفر رسید و تهرانی‌‌‌ها سردترین شب پاییز در آن سال را پشت سر گذاشتند. اما شاخص کیفیت هوا در این روزها و حتی یکی دو روز بعد از آن در محدوده «پاک» و «سالم» بود و به ۱۰۰ واحد نرسید. هفتم بهمن ۹۶ نیز دمای کمینه در تهران به منهای ۲ درجه رسید اما در فاصله دو روز قبل تا یک هفته بعد از آن روز و شب فوق‌‌‌العاده سرد شاخص کیفیت هوا در محدوده «زرد» و «نارنجی» گزارش شد؛ به این معنا که هوا صرفا برای گروه‌‌‌های حساس ناسالم شد اما وضعیت قرمز نشد. در روزهای ۱۲ و ۱۳ بهمن سال ۹۲ دمای کمینه تهران منهای ۷ درجه گزارش شد اما شاخص کیفیت هوا گویای حاکمیت وضعیت «سالم» بود. حتی در فاصله روزهای ۱۷ تا ۲۳ بهمن که اینورژن تشدید شد نیز شاخص کیفیت هوا عمدتا «نارنجی» بود و در روزهای قرمز از ۱۵۵ واحد فراتر نرفت. این در حالی است که در تهران با وجود اینکه برودت به مراتب کمتر از روزهای مورد اشاره است، در همین چند روز گذشته شاخص کیفیت هوا در روزهای قرمز تا ۱۷۶ واحد نیز افزایش پیدا کرد. به این ترتیب آلودگی هوای هفته‌‌‌های اخیر ناشی از یک منبع یا بستر بی‌‌‌سابقه نیست و پیش از این هم وضعیت مشابه در پایتخت حاکم بوده، اما حجم انتشار آلاینده‌‌‌ها کمتر بوده و در نتیجه شاخص کیفیت هوا مقادیر پایین‌‌‌تری داشته است. افزون بر این امسال چاشنی آلودگی ناشی از ذرات معلق خروجی از اگزوز خودروها، گاز SO۲ (دی‌‌‌اکسید گوگرد) بوده که شناسایی و مهار منشأ آن یک ضرورت است.

وجود این نقطه کور پیرامون تشخیص نوع آلودگی به هفت خطای دید میان تصمیم‌‌‌سازان کارگروه اضطرار آلودگی هوا منجر شده و در توضیح استانداری نیز نشانه‌‌‌هایی از آن وجود دارد. خطای دید اول این است که اعضای کارگروه اضطرار با این پیش‌‌‌فرض که «رفع آلودگی نیازمند اقدامات چندوجهی است»، این طور نتیجه‌‌‌گیری کرده‌‌‌اند که «این اقدامات در کوتاه‌مدت به نتیجه نخواهد رسید». این در حالی است که همین ضرورت اقدامات چندوجهی نشان می‌دهد فقط یک نهاد در آلودگی هوا مقصر نیست و باید برای نهادهای مختلف در خصوص اقدامات ضدآلودگی تعیین‌تکلیف شود. کیفیت سوخت خودروها، عدم‌توسعه مترو، عدم‌دسترسی به خدمات الکترونیک و مواردی دیگر از این دست هر یک سهمی از آلودگی امروز هوای تهران دارد و باید به تناسب هر یک، در روزهای پرآلوده برای افراد و نهادهای دخیل در تولید آلودگی تعیین‌تکلیف شود. خطای دید دوم ناظر بر این است که تصور می‌شود در کوتاه‌‌‌مدت امکان اقدام موثر علیه آلودگی وجود ندارد؛ این در حالی است که هم «باید» و هم «می‌شود» برای تخلیه فوری انباشت آلاینده‌‌‌ها اقداماتی را در دستور کار قرار داد که یکی از آنها جلوگیری از انتشار بیش از پیش آلودگی از منشأ است. دورکاری از این جهت از سوی کارشناسان پیشنهاد می‌شود که در کنار تصمیمات مکمل مثل اجرای زوج و فرد از در منازل، می‌تواند به کاهش چشمگیر ترددهای خودرویی منجر شود و از تشدید انتشار آلاینده‌‌‌ها جلوگیری کند.

خطای دید سوم تصمیم‌‌‌سازان در وقت آلودگی ناشی از آن است که شرایط را از بابت برودت بی‌‌‌سابقه توصیف می‌کنند. به نظر می‌رسد این داده نمی‌تواند صحت داشته باشد و منشأ آلودگی شدید این روزها در تولید آلودگی بیشتر نهفته است، نه صرفا شرایط جوی خاص؛ کمااینکه روزهای سردتر از این ایام در چند سال گذشته کم نبوده است اما هوا را به این شدت آلوده نکرده است.

چهارمین خطای دید تصمیم‌‌‌سازان این است که عامل آلودگی را «تجمع» آلاینده‌‌‌ها می‌‌‌دانند و این طور تفسیر می‌شود که حتی اگر آلاینده‌‌‌های خاصی با حجم کم تولید شود، این آلاینده‌‌‌ها در شرایط جوی خاص تجمع پیدا خواهد کرد. این در حالی است که اتفاقا تجمع ناشی از عدم‌اقدامات فوری و کوتاه‌‌‌مدت علیه آلودگی هواست. نشانه خطای دید پنجم نیز آنجا مشاهده می‌شود که تاکید شده است فعالیت‌‌‌های انسانی مثل ترددهای معمولی عموم مردم و ماشین‌‌‌آلات سنگین باعث افزایش غلظت آلاینده‌‌‌ها شده است. این در حالی است که بار ترددهای خودرویی مثل جریان روال همیشگی بوده و یک پدیده خاص نیست که بتوان آلودگی بی‌‌‌سابقه هوای تهران را به آن نسبت داد. در مورد مازوت‌‌‌سوزی نیز برخی مسوولان مدام بر این موضوع تاکید می‌کنند که در تهران چنین رخدادی به وقوع نپیوسته است؛ این در حالی است که از ابتدا تذکرها این نکته را گوشزد می‌‌‌کرد که مازوت‌‌‌سوزی در کارخانه‌های سیمان و برخی دیگر از صنایع خارج از شهر تهران و حتی در استان‌‌‌های مجاور، آلودگی گوگردی را روانه تهران کرده است. پس از مازوت، درباره دورکاری نیز خطای دید دیگری وجود دارد و آن هم ناظر بر این است که اختیار کافی به کارگروه اضطرار برای تصمیم‌‌‌سازی در وقت لازم داده نشده است. توضیحات استانداری نشان می‌دهد تصمیم‌گیری درباره دورکاری باید با هماهنگی مراجع بالادستی صورت بگیرد و این در حالی است که چنین کسب مجوز ثانویه‌‌‌ای با نفس استفاده از کلمه «اضطرار» در عنوان کارگروه مورد بحث تعارض دارد. انتظار می‌رود کارگروه آلودگی هوا بتواند در هر زمان به تشخیص خود بهترین و فوری‌‌‌ترین تصمیم ممکن را اتخاذ و ابلاغ کند اما ظاهرا چنین رویه‌‌‌ای حاکم نیست.

به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، اگرچه دورکاری و تصمیمات مکمل برای محدودیت ترددهای خودرویی را می‌توان به عنوان راهکار کلیدی کاهش آلودگی هوا در کوتاه‌‌‌مدت معرفی کرد، اما ستون فقرات اقدامات چندوجهی علیه آلودگی هوا آن‌‌‌گونه که استانداری نیز به آن اشاره کرده، توسعه مترو است. تنها در صورتی که دولت و مدیریت شهری به این شاه‌‌‌کلید متوسل شوند، امکان تصویب مقررات محدودکننده تردد خودروها در روزهای آلوده وجود دارد، چراکه مترو به عنوان حمل‌ونقل عمومی انبوه‌‌‌بر، پاک، سریع‌‌‌السیر و ارزان در دسترس شهروندان قرار دارد.

ورود سازمان بازرسی به عملکرد کارگروه اضطرار

به دنبال طولانی شدن دوره پرآلوده پایتخت در ماه‌‌‌های اخیر، سازمان بازرسی کل کشور به‌‌‌منظور بررسی عملکرد کارگروه اضطرار آلودگی هوای پایتخت، هیات بازرسی خود را در استانداری تهران مستقر کرد. بر اساس گزارش خبرگزاری مهر، معاونت سیاسی و قضایی سازمان بازرسی کل کشور به منظور بررسی عملکرد کارگروه اضطرار آلودگی هوا، هیات بازرسی را به استانداری تهران اعزام کرد. این هیات بازرسی عملکرد دستگاه‌‌‌های عضو کارگروه اضطرار آلودگی هوای تهران را در موضوعات «نحوه تشکیل جلسات و ابلاغ مصوبات»، «نحوه تصمیم‌گیری در خصوص میانگین شاخص آلودگی هوا و سایر موارد مربوط»، «چگونگی کارکرد دستگاه‌‌‌های سنجش آلودگی هوا و تعداد دستگاه‌‌‌های سنجش و محل استقرار آنها»، «نحوه همکاری و تعامل دستگاه‌‌‌های عضو کارگروه اضطرار» و «نحوه نظارت بر اجرای مصوبات کارگروه اضطرار» را بررسی می‌کنند.