وضعیت قرمز با «دورکاری اقلیت‌ها» مهار می‌شود؟

آلودگی هوای تهران وارد نهمین روز پیاپی شد و تهرانی‌‌‌ها سومین موج آلودگی شدید از ابتدای پاییز تاکنون را سپری می‌کنند. اما سرانجام پس از رفت و برگشت چندباره آلودگی در ۱۰۰ روز گذشته، این بار یک تصمیم جدید نیز در کنار تصمیمات روال در وقت هجوم آلاینده‌‌‌ها به آسمان شهر اتخاذ شد و آن اعمال دورکاری کارمندان است. اما حتی این تصمیم نیز به شکل موثر و به نحوی که ضمن کاهش قرارگیری افراد آسیب‌‌‌پذیر در معرض هوای آلوده، به تخلیه آلاینده‌‌‌ها یا دست‌‌‌کم کاهش غلظت آنها در هوا کمک کند، اتخاذ نشده است. بررسی مجموعه اقداماتی که تاکنون در مواجهه با آلودگی هوا دست‌‌‌کم در پایتخت تصویب شده است نشان می‌دهد این تصمیمات نه تنها به هدف اصلی سیاستگذاری در قبال آلودگی اصابت نکرده، بلکه به نوعی ماندگاری آلودگی آن هم به صورت مداوم و بدون وقفه در دوره‌‌‌های طولانی‌‌‌مدت و تا زمان وقوع بارش‌‌‌های جوی را گارانتی کرده است.

به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، دیروز (دوشنبه) چهارمین روز پیاپی بود که شاخص کیفیت هوا در محدوده «ناسالم برای همه» قرار داشت و شهروندان تهرانی در شرایط اضطرار به سر بردند؛ وضعیتی که با توجه به عدم‌افت محسوس شاخص لحظه‌‌‌ای کیفیت هوا تا عصر دیروز، بعید به نظر می‌‌‌رسد متوقف شود و به احتمال زیاد امروز هم وضعیت، قرمز خواهد بود. پیش از این ایام نیز از پنجم تا هشتم دی ماه شاخص کیفیت هوا گویای حاکمیت وضعیت نارنجی با شاخص ۱۰۱ تا ۱۵۰ بود که نشان‌‌‌دهنده ناسالم شدن هوا برای گروه‌‌‌های حساس است. به این ترتیب آلودگی هوای نیمه سرد سال در پایتخت پس از پشت سر گذاشتن موج اولیه در آبان و موج ثانویه در نیمه دوم آذر ماه، اکنون به موج سوم رسیده است. اما در حالی که تهرانی‌‌‌ها در دست‌‌‌کم سه ماه پرآلوده اخیر در انتظار وضع مجوزهایی برای «دفع شرایط اضطرار در شهر» هستند، مسوولانی که باید در این وضعیت علیه آلودگی تصمیم‌‌‌سازی کنند، تنها یک وجه لازم اما غیرکافی را در تصمیمات خود لحاظ می‌کنند و آن پیشگیری از قرارگیری گروه‌‌‌های آسیب‌‌‌پذیر در معرض هوای آلوده است.

در جریان آلودگی آبان و آذر و همین‌طور در روزهای نخست پرآلوده دی ماه، تصمیمات کمیته اضطرار آلودگی هوای استان تهران معطوف به برگزاری غیرحضوری کلاس‌‌‌های مدارس و دانشگاه‌‌‌ها بود و اقدامات دیگری مثل ممانعت از فروش مجوز روزانه طرح ترافیک و برگزاری طرح زوج و فرد از در منازل در دستور کار قرار گرفت. در این بین تصمیم اصلی و تکرارشونده که همواره اتخاذ می‌‌‌شد، تعطیلی کلاس‌‌‌های حضوری مدارس و دانشگا‌‌‌ه‌ها بود تا کودکان و جوانان کمتر در هوای آزاد آلوده به غلظت بالای آلاینده‌‌‌های سمی هوا تنفس کنند. اما برای اولین بار یکشنبه شب تصمیم دیگری نیز از همین جنس اتخاذ شد و آن دورکاری کارمندان بود. این تصمیم اما به دلیل سه ویژگی نتوانست کارآیی مطلوبی نشان دهد. از یکسو دورکاری فقط برای یک روز یعنی دوشنبه تجویز شد و به این ترتیب شکل کاملا مقطعی و کم‌‌‌اثر آن عملیاتی شد. از سوی دیگر این تصمیم به صورت شبانه اتخاذ و ابلاغ شد و اجرای آن با توجه به پایان وقت کاری اغلب دستگاه‌‌‌ها و نهادها عملا از همان زمان اتخاذ زیر سوال بود؛ چراکه قاعدتا زمان لازم برای تعیین کارمندان مشمول وجود نداشت. ویژگی نامطلوب دیگری که این تصمیم داشت، فقدان فراگیری بود؛ کمااینکه دورکاری فقط برای گروه‌‌‌های در معرض آسیب اتخاذ شد و این در حالی است که هوا در طول چهار ، پنج روز اخیر برای همه ناسالم است.

بر اساس اعلام معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار تهران که مسوولیت ریاست کمیته اضطرار را نیز به نیابت از نهاد متبوع خود در سطح استان دارد، برخی از کارمندان تهرانی روز دوشنبه دورکار شدند. گروه اقلیتی که عابد ملکی به آنها اشاره و یادآوری کرد که برابر مصوبه کمیته اضطرار آلودگی هوا دیروز (دوشنبه) مشمول دورکاری شدند شامل زنان باردار، زنان کارمندی که فرزند دبستانی یا زیر شش سال دارند، تمام کارمندان بالای ۵۰ سال، کارمندانی که بیماری‌‌‌های قلبی، ریوی و تنفسی دارند، بیماران دیابتی و رماتیسمی و سایر بیماران و همچنین افراد دارای فشار خون بالا و در نهایت کارمندان سرطانی بود. اما موضوع قابل تامل این است که انتظار می‌رود هدف سیاست‌‌‌ها و تصمیمات اتخاذ شده در روزهای پرآلوده، ضمن حفاظت از جان افراد در معرض خطر، کاستن از غلظت آلاینده‌‌‌ها نیز باشد. این در حالی است که با وجود آلودگی هوای تهران در ۹ روز اخیر آن هم بدون وقفه و البته با توجه به تجربه موج قبلی آلودگی در نیمه دوم آذرماه که نشان داد برگزاری غیرحضوری کلاس‌‌‌ها نمی‌تواند به تخلیه انبار آلودگی در جو کمکی کند، همچنان جنس تصمیمات ضد آلودگی صرفا معطوف به کاهش خطر برای گروه‌‌‌های آسیب‌‌‌پذیر است و اقدام موثری با هدف مهار آلودگی هوا یا کاستن از غلظت بالای آلاینده‌‌‌ها صورت نمی‌‌‌گیرد.

کارشناسان معتقدند «دورکاری» اگر به صورت تمام عیار برای بیشترین جمعیت کارمندان اعمال شود، ضمن اینکه از تنفس هوای آلوده برای گروه بیشتری از شهروندان پیشگیری می‌کند، می‌تواند به تخلیه انبار آلودگی در لایه‌‌‌های پایینی جو بینجامد و به سریال جولان آلاینده‌‌‌ها در هوا پایان دهد. با این حال به نظر می‌‌‌رسد تصمیماتی که اتخاذ می‌شود در عین گارانتی ماندگاری هوای سمی در پایتخت دست‌‌‌کم تا زمان بارش‌‌‌های جوی، صرفا تجویزگر نحوه زندگی در وضعیت ابربحران آلودگی هواست.

در واقع کمیته اضطرار متشکل از مسوولان دولتی و شهری در روزهای پرآلوده‌‌‌ای که در نیمسال دوم ۱۴۰۱ پشت سر گذاشته‌‌‌ایم، هنوز تصمیم ضدآلودگی موثری اتخاذ نکرده است. البته ممنوعیت فروش مجوز روزانه طرح ترافیک و اجرای طرح زوج و فرد از در منازل می‌تواند در خدمت کاهش ترددهای خودرویی و در نتیجه کاهش انتشار ریزذرات معلق (PM۲/ ۵) در هوا باشد و یک گام رو به جلو در مصوبات ضد آلودگی کمیته اضطرار محسوب می‌شود؛ اما این اقدام تاثیر کافی را نخواهد داشت.

بررسی «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد تقریبا در هیچ‌‌‌یک از روزهایی که این تصمیمات اجرا شده، شاخص کیفیت هوا بهبود محسوسی نداشته و در مقادیر بالا درجا زده یا حتی بعضا اوضاع بدتر از روز قبل در شاخص منعکس شده است. همچنین سهم سفرهای آموزشی از کل سفرهای پایتخت در دی ماه که فصل برگزاری امتحانات ترم است، حتی به کمتر از ۱۵‌درصد می‌‌‌رسد و این تصمیم نیز کاهنده ترافیک یا به اصطلاح کاهنده غلظت بالای ذرات معلق نیست. این در حالی است که دورکاری کارمندان با توجه به اینکه سهم سفرهای شغلی از آمار سفرهای روزانه تهرانی‌‌‌ها بیش از ۳۰‌درصد است، می‌تواند ضمن تضمین سلامت گروه‌‌‌های پرخطر، زمینه خلاصی کل شهر از آلودگی را فراهم کند. وقتی ترددهای خودرویی به حداقل برسد، عملا انتشار آلودگی کاهش پیدا می‌کند و به تدریج انباشت آلاینده‌‌‌ها فرصت تخلیه از هوا را پیدا می‌کند؛ اما مادامی که حجم ترافیک تغییر کاهشی موثر نداشته باشد، هوا سمی باقی خواهد ماند. با این وصف می‌توان تصمیمات مقطعی و موردی برای دورکاری یک گروه اقلیت آن هم با اعلام در بدترین وقت ممکن یعنی ساعات شب را چراغ‌‌‌سبز به استمرار آلودگی تلقی کرد.

پیش‌تر یک مقام مسوول در وزارت بهداشت نیز به صراحت اعلام کرده بود تنفس در هوای آلوده این روزهای پایتخت به مثابه کشیدن سه تا هفت نخ سیگار است. اما با وجود اینکه این تعبیر و نیز وضعیت قرمز شاخص کیفیت هوا گویای حاکمیت شرایط نامطلوب برای همه است، اما کمیته اضطرار بعدازظهر دیروز دوباره تشکیل جلسه داد و همان تصمیمات قبلی مبنی بر غیرحضوری شدن کلاس‌‌‌های مدارس و دانشگاه‌‌‌ها، دورکاری گروه‌‌‌های اقلیتی از کارمندان و نیز تمدید اجرای طرح زوج و فرد از در منازل و ممنوعیت فروش مجوز روزانه طرح ترافیک را برای امروز (سه‌‌‌شنبه) تمدید کرد. این جلسه در حالی برگزار شد که ۲۶ ایستگاه از مجموع ۳۶ ایستگاه آلودگی‌‌‌سنجی شهر تهران در شرایط قرمز و دو ایستگاه در وضعیت بنفش (بسیار ناسالم با شاخص بیش از ۲۰۰) بود.

بازگشت آلودگی گوگردی به تهران

اگرچه آلاینده اصلی هوای تهران در روزهای اخیر ذرات معلق عمدتا با منشأ خودرویی بوده است اما بررسی شاخص کیفیت هوای شهر تهران به لحاظ آلاینده دی‌‌‌اکسید گوگرد (SO۲) در برخی ایستگاه‌‌‌های واقع در جنوب تهران طی روزهای اخیر نشان داد آلودگی گوگردی هم به تهران بازگشته است. به عنوان مثال در ایستگاه منطقه ۱۷ غلظت این آلاینده گازی از ابتدای آذرماه تاکنون تقریبا یکسره بالا بوده و به جز چند وقفه کوتاه یکی دو روزه، در بیشتر ایام سپری شده از یک ماه و نیم اخیر شاخص مربوطه بالای ۸۰ بوده است. این عدد وقتی معنادار می‌شود که روند بلندمدت شاخص SO۲ بررسی شود. در تهران در وضعیت عادی شاخص مربوط به آلاینده دی‌‌‌اکسید گوگرد همواره زیر ۳۰ یا در همین حول و حوش بوده و مقدار ۸۰ برای یک ایستگاه نشان‌‌‌دهنده وضعیت پرآلوده حاکم در آن نواحی به واسطه انتشار این آلاینده در آن محدوده است. اما این آلودگی ظاهرا در منطقه مذکور شدت گرفته است کمااینکه شاخص دی‌‌‌اکسید گوگرد دیروز در منطقه ۱۷ با مقدار ۱۶۰ واحد گزارش شد که دو برابر میانگین همیشگی است. همچنین بررسی این شاخص در منطقه ۲۰ نشان می‌دهد به جز چند روز نادر، تقریبا در اغلب روزهای یک ماه و نیم اخیر مقدار آن در ایستگاه مستقر در این منطقه بالای ۵۰ بوده است.

منشأ اصلی انتشار دی‌‌‌اکسید گوگرد استفاده احتمالی از مازوت به جای گاز توسط برخی صنایع و کارخانه‌های واقع در نیمه جنوبی یا حریم شهر تهران یا استفاده از گازوئیل غیراستاندارد توسط خودروهای سنگین یا برخی صنایع است. هر یک از این دو با توجه به غلظت بالای گوگرد در ترکیبات خود می‌تواند به انتشار SO۲ در هوا بینجامد.

همچنین بررسی شاخص ۲۴ ساعته دی‌‌‌اکسید گوگرد (SO۲) در روز گذشته نشان داد این شاخص در تهران نیز مقدار قابل‌توجه ۷۳ را ثبت کرده است. جالب اینکه افزایش یکباره شاخص SO۲ در تهران طی روز گذشته در حالی رخ داده که در شهر کرج واقع در استان مجاور غربی تهران این شاخص از سه روز قبل افزایش پیدا کرده است. شاخص کیفیت هوای دی‌‌‌اکسید گوگرد در شهر کرج در روزهای دهم و یازدهم دی‌‌‌ماه به ترتیب ۴۳ و ۶۰ بوده و احتمالا روز دوشنبه نیز با مقادیر بیش از حدود همیشگی (زیر ۳۰) گزارش خواهد شد. به این ترتیب سیاستگذار باید اقدام جدی برای شناسایی آلاینده ثانویه هوای تهران و برخی دیگر از شهرها در روزهای اخیر را نیز در دستور کار فوری خود قرار دهد.