سفر برجامی آقای دیپلمات به مسقط

گفت‌وگوهای احیای برجام یکی از مهم‌ترین یا شاید حتی مهم‌ترین پرونده سیاست خارجی ایران در سال ۲۰۲۲ بود؛ گفت‌وگوهایی که ابتدا درباره به نتیجه رسیدن آن امیدهایی وجود داشت اما به تدریج با درگیر شدن بیشتر روسیه در جنگ اوکراین، برخی مسائل داخلی در ایران و همچنین همکاری نکردن ایران با آژانس، امیدها برای احیای برجام کمرنگ‌‌ و کمرنگ‌‌تر شد. در این بین قطعنامه‌های صادر شده توسط شورای حکام علیه ایران و بیانیه‌ها و تحریم‌های پی در پی کشورهای غربی علیه کشورمان به دلیل مسائل حقوق بشری روز‌به‌روز بر وخامت اوضاع افزود و احیای برجام را در هاله‌‌ای از ابهام فرو برد. اکنون این پرسش مطرح است که آیا در سال ۲۰۲۳ می‌توان امید داشت که برجام احیا شود؛ در همین شرایط برزخی باقی می‌‌مانیم یا تنش تشدید شده و برجام نیز مرگش اعلام می‌شود؟ روزنامه «دنیای اقتصاد» در گفت‌وگو با سه کارشناس به بررسی آینده برجام پرداخته است.

برجام، پایه دیپلماسی هسته‌‌ای

ابراهیم متقی، استاد دانشگاه تهران توضیح داد: «واقعیت این است که برجام نقطه عطفی در فضای کنش تعادلی ایران، کشورهای اروپایی و ایالات متحده محسوب می‌شود. خروج ترامپ از برجام، چالش‌‌های نهفته هر یک از بازیگران را تشدید کرد.» متقی با اشاره به اینکه در فضای موجود در هر کشوری، رویکردهای انتقادی زیادی نسبت به برجام و پیامدهای آن وجود دارد، تاکید کرد: «‌در ایران این انگاره وجود دارد که برجام در ساختار و ذات خود ناپایدار است و هیچ‌گاه نمی‌تواند به عنوان توافقی قابل اتکا برای کشور محسوب شود.» وی افزود: «‌در آمریکا نیز این ذهنیت وجود دارد که اگر ایران روند غنی‌‌سازی اورانیوم با مقیاس بالا را ادامه دهد در آینده قادر خواهد بود تا از غروب برجام عبور کرده و زمینه لازم برای گریز هسته‌‌ای را به وجود آورد.»

به گفته این استاد دانشگاه، «با وجود اینکه ذهنیت‌‌های متعارف نسبت به آینده برجام وجود دارد اما در سال ۲۰۲۳ اولا تغییراتی در گروه مذاکره‌کننده کشورهای مختلف به وجود می‌‌آید؛ زیرا گروه‌های مذاکره‌کننده نگاه سلبی نسبت به برجام دارند. نکته دوم اینکه دستورکار مشخص‌‌تری برای اعاده برجام شکل خواهد گرفت.»متقی ادامه داد: «‌نکته سوم آنکه بسیاری از کشورها الگوی رفتاری خود را با سیاست ماکسیمالیستی یعنی حداکثر آنچه که می‌توانند به دست بیاورند هماهنگ خواهند ساخت. بنابراین برجام از وضعیت تزلزل و بی‌‌ثباتی عبور کرده و می‌تواند به عنوان یکی از پایه‌های نیل به توافق در آینده دیپلماسی هسته‌‌ای ایران محسوب شود.»

چشم‌انداز تیره و تار؟

طهمورث غلامی، کارشناس مسائل آمریکا گفت: «‌در رابطه با احیای برجام باید به این موضوع توجه داشته باشیم که چه عواملی مانع احیای برجام شدند و آیا در سال ۲۰۲۳ آن موانع همچنان وجود دارد، حل خواهد شد یا تعدیل می‌شود.»به گفته این کارشناس یکی از مهم‌ترین موانع که غیربرجامی هم هست بحث تداوم حمله روسیه به اوکراین و این موضوع است که گفته می‌شود ایران از روسیه در این جنگ حمایت می‌کند. از آنجا که این جنگ به‌طور مستقیم با امنیت اروپا ارتباط دارد، کشورهای اروپایی و حتی آمریکا تا زمانی که این مساله وجود دارد تمایلی به احیای برجام ندارند.وی با اشاره به اینکه به نظر می‌‌رسد جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۳ نیز در جریان باشد، گفت: «‌اخیرا در بودجه ۲۰۲۳ آمریکا ۴۵ میلیارد دلار برای کمک به اوکراین تدارک دیده شد که انتظار می‌‌رود کشورهای اروپایی نیز کمک‌‌های مشابهی انجام دهند. انجام این کمک‌‌ها و سفر زلنسکی به واشنگتن و حمایت سفت و سخت دو حزب جمهوری‌خواه و دموکرات از اوکراین به این معنا است که قرار نیست جنگ اوکراین به زودی پایان یابد.

لذا این مانع همچنان پابرجا و روی احیای برجام اثرگذار است.»غلامی عامل دوم اثرگذار در احیای برجام را مسائل مربوط به برجام و ادعاهایی دانست که آژانس درباره سه سایت در ایران دارد. کارشناس مسائل آمریکا توضیح داد: «‌تا به امروز آژانس خواهان دریافت پاسخ قانع‌کننده و فنی از ایران بوده و اعلام کرده که تا به‌حال چنین پاسخی دریافت نکرده است. این مساله نیز می‌تواند در آینده ادامه داشته باشد.»این کارشناس همچنین تاکید کرد که در سال ۲۰۲۳ یکسری محدودیت‌‌های دیگر طبق برجام درباره ایران لغو خواهد شد؛ لذا هر چه به سال ۲۰۲۵ نزدیک شویم به نظر می‌‌رسد که خواست غرب این باشد که برجام جدیدی منعقد شود و برجام سال ۲۰۱۵ دیگر کفایت نخواهد کرد و جوابگوی مسائل هسته‌‌ای ایران نیست.

غلامی عامل سوم را شرایط داخلی ایران در عرصه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دانست و گفت: «‌این مجموعه عوامل باعث می‌شود که ایران در این شرایط تمایل به مذاکره نداشته باشد. طرف مقابل نیز تمایلی ندارد که تاثیرگذاری این متغیر را نادیده بگیرد.» وی افزود: «‌تمام شواهد و آمارهای اقتصادی این واقعیت را نشان می‌دهد که سال پیش‌‌رو برای اقتصاد ایران سال بدتری است که بر شرایط سیاسی و اجتماعی داخل نیز تاثیرگذار خواهد بود.»کارشناس مسائل آمریکا در نهایت گفت که «به نظر من با توجه به این موارد، برجام در سال ۲۰۲۳ احیا نخواهد شد و غرب نیز سیاست جدیدی را در رابطه با اصلاح یا امضای توافق جدید در دستور کار قرار خواهد داد. همچنین در سال ۲۰۲۳ بحث رقابت‌‌های مقدماتی انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا شروع می‌شود و چون این رقابت‌‌ها در جریان است تصمیم‌گیری برای دولت حاکم به تدریج سخت‌‌تر می‌شود.»

برجام در دسترس است؟

عبدالرضا فرجی‌‌راد، پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک نیز گفت: «‌در سال ۲۰۲۳ به نظر می‌‌رسد با توجه به جمیع شواهد و صحبت‌هایی که می‌شود، پالس‌‌های مثبت از طرف مقابل و آرامشی که در مقامات ایرانی برای رفتن به سمت برجام ایجاد شده حتی از سوی مخالفان سفت و سخت برجام، احتمال مذاکره مجدد و توافق بالا است.»فرجی‌‌راد تاکید کرد: «‌براساس شرایط و وضعیت امروز و گفت‌وگوهای به عمل آمده امیدهایی هست که برجام به سرانجام برسد؛ زیرا هم طرف ایرانی به دلیل بحران اقتصادی به این توافق نیاز دارد و هم طرف آمریکایی به دلیل انتخاباتی که سال آینده رقابت‌‌های آن شروع می‌شود.»این کارشناس توضیح داد: «‌تیم دموکرات حاضر در کاخ سفید تمایل دارد تا با به سرانجام رسیدن برجام یک امتیاز کسب کرده و این‌گونه وانمود کند که اجازه ندادیم ایران به بمب هسته‌‌ای دست یابد.»وی افزود: «‌از جانب طرف اروپایی نیز آنها تلاش دارند ایران را قبل از هرگونه توافقی وادار به توقف همکاری‌‌ها با روسیه کنند. زیرا پیش‌تر اعلام شده بود که ایران پهپادهایی به روسیه داده که در جنگ استفاده شده است.» فرجی ‌‌ راد در نهایت گفت که با توجه به جمیع مسائل به نظر می‌‌رسد اگر اتفاق غیرمنتظره‌‌ای نیفتد مذاکرات برجام شروع خواهد شد و هر سه طرف اگر بهانه‌ها را کاهش دهند، برجام در دسترس خواهد بود.