رویای اردوغان برای ترکیه

روزنامه هم‌میهن نوشت: تلاش برای ایجاد یک دولت بزرگتر ترکیه، ایده‌ای قدیمی است. این ایده اولین بار توسط کمیته اتحاد و ترقی که در سال ۱۸۸۹ به‌طور مخفیانه در استانبول تأسیس شد و به‌دنبال تأسیس یک نهاد ترکی که به نام توران روی ویرانه‌های امپراطوری متزلزل عثمانی بود، شکل گرفت.

پیروان ایدئولوژی تورانی معتقدند که منطقه توران شامل نواحی بین فلات ایران و دریای خزر است. برخی از طرفداران ناسیونالیسم تورانی ادعا می‌کنند که جمعیت ترک مردمی از غرب چین تا شرق اروپا را شامل می‌شوند. آن‌ها جمعیت ترک امروز را ساکنان ترکیه، قفقاز، آسیای مرکزی و بالکان می‌دانند.

رهبران مدرن ترکیه به‌دنبال ایجاد یک دولت بزرگتر ترکیه هستند. حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) که توسط پدر بنیانگذار ترکیه، مصطفی کمال‌آتاتورک تأسیس شد، رهبری این پروژه را برعهده گرفت.

اخیراً، رئیس‌جمهور ترکیه، رجب‌طیب‌اردوغان پس از اینکه حزب عدالت و توسعه (AKP) قدرت را در سال ۲۰۰۲ به دست گرفت، حامی اصلی این ایده شد. تمرکز او بر احیای پان‌تورانیسم و آمیختن آن با نئوعثمانی‌گرایی بود؛ مفهومی که البته آتاتورک آن را کنار گذاشته بود.

گسترش دامنه دسترسی ترکیه

رهبران ترکیه سال‌ها به دنبال ایجاد اتحاد با سایر کشور‌های مسلمان‌نشین برای گسترش دامنه نفوذ ترکیه بوده‌اند. تورگوت اوزال در دوران نخست‌وزیری خود از سال ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۳، به‌دنبال سال‌ها تیرگی روابط ترکیه تحت رهبری حزب جمهوری‌خواه خلق، به‌دنبال باز کردن فصل جدیدی در روابط ترکیه با کشور‌های عربی و مسلمان بود.

در سال ۱۹۹۷، نجم‌الدین اربکان، نخست‌وزیر وقت ترکیه، سازمان توسعه-۸ برای همکاری اقتصادی را تأسیس کرد که اعضای آن شامل اندونزی، مالزی، ایران، مصر، پاکستان، بنگلادش و نیجریه بود. زمانی که حزب عدالت و توسعه قدرت را به‌دست گرفت، وزیر امور خارجه وقت ترکیه، سیاست «نبود مشکل با همسایگان» ترکیه را با هدف به‌حداقل رساندن تنش با سایر کشور‌های خاورمیانه آغاز کرد.

ترکیه همچنین در حال افزایش قدرت نرم خود در قفقاز جنوبی است. مهمترین موفقیت ترکیه در این خصوص در جمهوری‌آذربایجان بوده است که از کمک‌های ترکیه در جنگ دوم قره‌باغ کوهستانی علیه ارمنستان در سال ۲۰۲۰ بهره‌مند شد.

در سال ۲۰۱۷، ترکیه در میانه انتشار گزارش‌ها مبنی بر برنامه‌ریزی برای تهاجم به قطر، پایگاه نظامی در این کشور ایجاد کرد و در سال ۲۰۱۹، نیرو‌های نظامی‌اش را به لیبی اعزام کرد. مداخله نظامی ترکیه، محاصره طرابلس توسط ارتش ملی لیبی مستقر در طبرق را شکست.

ترکیه اخیرا یک توافقنامه همکاری نظامی با دولت وحدت ملی لیبی امضا کرده است و درحالی‌که روابط خود با عربستان‌سعودی و امارات متحده‌عربی را ترمیم کرده، برای حل اختلافات خود با مصر ابراز تمایل کرد. در آن سو، البته اختلافات ترکیه با یونان و قبرس بر سر منطقه اقتصادی انحصاری ترکیه در شرق مدیترانه تشدید شده است.

در سال ۲۰۱۶، رسانه‌های دولتی ترکیه نقشه جدیدی از این کشور را ارائه کردند که در چارچوب مرز‌های بین‌المللی گسترده شده است. طبق این نقشه، ترکیه تعدادی جزایر یونانی در دریای اژه و همچنین سرزمینی در شمال سوریه را در بر گرفته که از حلب تا شهر‌های شمالی عراق، موصل و کرکوک امتداد دارد.

انتشار این نقشه با سخن اردوغان در مورد نیاز به اصلاح توافقنامه لوزان در سال ۱۹۲۳ بود که مرز‌های ترکیه مدرن را تعیین کرد، همزمان شد. اردوغان همچنین از آتاتورک به خاطر رها کردن موصل و حلب انتقاد کرد.

آنکارا همچنین از مدت‌ها قبل به‌دنبال دفاع از اقلیت‌های ترک ساکن خارج ترکیه بوده است. این کشور از به‌رسمیت شناختن تصمیم فرانسه برای تقسیم سوریه در سال‌های ۱۹۲۰-۱۹۲۱ به پنج ایالت، خودداری کرد و سنجاق الکساندرون را که متعاقباً به استان ختای تغییر نام داد، به‌عنوان زیرمجموعه ایالت حلب تأسیس کرد.

در سال ۱۹۳۶، ترکیه شکایتی را به سازمان ملل ارائه کرد و مدعی شد که ساکنان ترک در ختای قربانی آزار و اذیت شده‌اند. یک ماه قبل از مرگ آتاتورک در سال ۱۹۳۸، فرانسوی‌ها تأسیس دولت موقت ختای را که توسط فرانسه و ترکیه اداره می‌شد، نقض مفاد معاهده استقلال فرانسه و سوریه اعلام کردند. در سال ۱۹۳۹، ترکیه پس از یک همه‌پرسی سوال‌برانگیز که نشان داد اکثر ساکنان طرفدار اتحاد با جمهوری ترکیه هستند، این سرزمین را ضمیمه خاک خود کرد.

پس از درگیری‌ها در یونان در سال ۱۹۶۳، آنکارا از اقلیت‌های ترک در قبرس دفاع کرد. ترکیه حتی نیروی هوایی خود را مستقر کرد و تهدید به حمله کرد. اما لیندون جانسون، رئیس‌جمهور وقت ایالات‌متحده نسبت به انجام این کار هشدار داد.

در سال ۱۹۷۴، گارد ملی قبرس کودتایی را به‌دستور حکومت یونان به‌عنوان بخشی از طرحی برای اتحاد قبرس با یونان ترتیب داد. ترکیه با سوءاستفاده از مشغله واشنگتن به رسوایی واترگیت، به قبرس حمله کرد و کنترل ۴۰ درصد از این جزیره را به دست گرفت. بخش شمالی قبرس بعداً اعلام استقلال کرد و در سال ۱۹۸۳ جمهوری ترک قبرس شمالی را تأسیس کرد.

اهمیت سوریه و عراق برای ترکیه

ماه گذشته انفجاری در خیابان استقلال در قلب استانبول هشت کشته و ده‌ها زخمی برجای گذاشت. اردوغان با تاکید بر اینکه انتقام این حمله را خواهد گرفت، حزب کارگران کردستان (پ. ک. ک) - که توسط ترکیه یک گروه تروریستی تلقی می‌شود - و نیرو‌های کُرد مستقر در کوبانی سوریه را مسئول این حمله دانست.

کوبانی که یک نقطه مرزی استراتژیک است در سال ۲۰۱۴ توسط داعش تصرف شد، اما در سال ۲۰۱۵ با کمک ایالات‌متحده توسط یگان‌های مدافع خلق کُرد (YPG) که آنکارا آن را بازوی سوری پ. ک. ک می‌داند، دوباره بازپس گرفته شد.

داعش مسئول انفجار دیگری در خیابان استقلال در سال ۲۰۱۶ بود. جنبش عمدتاً کُرد برای یک جامعه دموکراتیک، که خودگردانی دموکراتیک را در شمال و شرق سوریه ترویج می‌کند، با ادعای آنکارا مبنی بر اینکه PKK/YPG مسئول انفجار ماه گذشته هستند، مخالفت کرده است. کرد‌ها این اتهام را بهانه‌ای برای توجیه آغاز عملیات پنجه شمشیر ترکیه می‌دانند که یک کمپین نظامی بزرگ علیه اهداف کرد در عراق و سوریه است.

آنکارا عملیات پنجه شمشیر که شامل حملات هوایی و عملیات زمینی علیه مواضع کرد‌ها از حلب تا اربیل است را در ۲۰ نوامبر آغاز کرد. اردوغان می‌گوید قصد دارد یک کمربند امنیتی در سمت مرزی سوریه به عمق ۳۰ کیلومتر و حتی بیشتر ایجاد کند.

این منطقه از دریای مدیترانه تا مرز عراق بیش از ۹۰۰ کیلومتر طول دارد. این چهارمین عملیات آغازشده توسط ترکیه در سوریه از سال ۲۰۱۶ است. در همه عملیات‌های قبلی، ترکیه کنترل سرزمین‌های شمال سوریه را به‌دست گرفت.

این خود بخشی از هدف اردوغان بود که در سال ۲۰۱۵ اعلام شد؛ یعنی ایجاد یک منطقه حائل در امتداد مرز‌های ترکیه با سوریه. استدلال اردوغان این است که ایجاد این منطقه حائل از منافع ملی ترکیه محافظت می‌کند و به اسکان یک میلیون از سه‌ونیم میلیون آواره سوری ساکن ترکیه کمک می‌کند.

ایالات‌متحده و کشور‌های مهم اروپایی از طرح اردوغان حمایت نمی‌کنند. YPG و یگان‌های حفاظت از زنان، که هر دو از سوی آنکارا به‌عنوان گروه‌های تروریستی طبقه‌بندی می‌شوند، مهم‌ترین مؤلفه‌های نیرو‌های دموکراتیک سوریه را تشکیل می‌دهند که ایالات‌متحده در مبارزه با داعش با آن‌ها همکاری دارد. دیگر شرکت‌کنندگان در روند صلح آستانه، یعنی روسیه و ایران نیز با هرگونه عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه مخالف هستند.

اردوغان، اما سعی دارد از موقعیت روبه‌رشد کشورش به‌عنوان میانجی در جنگ اوکراین برای به‌دست گرفتن کنترل بخش بزرگی از سوریه استفاده کند. آنکارا به توافقات جداگانه‌ای با واشنگتن و مسکو دست یافته تا نیرو‌های دموکراتیک کرد سوریه را از تل‌رفعت و منبج، دو شهر استراتژیک واقع در غرب فرات، و مناطقی در امتداد مرز خارج کند.

این توافقنامه‌ها کنترل بزرگراه بین‌المللی موسوم به M۴ را به ترکیه می‌داد، اما آمریکایی‌ها و روس‌ها از این توافقنامه سرپیچی کردند. اکنون آن‌ها به همکاری اردوغان در مورد اوکراین نیاز دارند. ترکیه به یک رابط اصلی بین واشنگتن و مسکو تبدیل شده است و این جایگاه به‌ویژه پس از مذاکره با روسیه در مورد توافقی برای صادرات غلات اوکراین از طریق دریای سیاه، تقویت شده است. اردوغان امیدوار است که این جایگاه ترکیه، فضا را دوباره برای پذیرش عملیات پنجه شمشیر تغییر دهد.

این عملیات دارای دو بخش است: پنجه به حملات هوایی هدفمند و شمشیر به حمله زمینی اشاره دارد. ترکیه مجوز ضمنی روسیه و آمریکا را برای آغاز مرحله اول عملیات دریافت کرده است. اردوغان می‌گوید، ترکیه به‌زودی در پاسخ به عملیات بمب‌گذاری در استانبول، با نیروی زمینی و زرهی به نیرو‌های کرد حمله خواهد کرد. با این حال، تردید وجود دارد که ایالات‌متحده اجازه حمله زمینی علیه نیرو‌های کرد را بدهد.

بشار اسد کنترل بخش‌هایی از شمال سوریه را به نیرو‌های کرد (YPG) واگذار کرد. اسد کرد‌ها را متحدان دولت خود می‌دانست. سوریه رهبر پ. ک. ک را برای مدت ۲۰ سال و در طول دوره‌ای پرتنش در روابط ترکیه و سوریه، در دمشق پناه داد.

کرد‌ها با شروع جنگ داخلی احساس قدرت کردند و رویای آن‌ها برای ایجاد کردستانی در سوریه براساس الگوی کردستان عراق تقویت شد. موضع رسمی ترکیه این است که جدایی‌طلبان کُرد در کردستان عراق جهت‌گیری سیاسی کرد‌های سوریه را تعیین می‌کنند.

بیش از ۲۰ پایگاه نظامی ترکیه در شمال عراق، عمدتاً در بعشیقه نزدیک موصل، دومین شهر بزرگ این کشور پس از بغداد، واقع شده‌اند. ترکیه همچنین با وجود اعتراضات دولت عراق، استقرار خود را در منطقه متینا در استان دهوک تقویت می‌کند تا به مرکز عملیات آنکارا علیه پ. ک. ک تبدیل شود. وزیر کشور ترکیه گفته است، کشورش در عراق نیز مانند سوریه عمل خواهد کرد و مناطق جدیدی را در شمال این کشور تحت کنترل خواهد گرفت.

ادامه اعلام مواضع

اردوغان در سال ۲۰۲۰ اعلام کرد که بازگشایی مسجد ایاصوفیه در استانبول، قدرت مردم ترکیه را در اذهان تداعی می‌کند و این قدرت نماد ظهور دوباره ترکیه و شکستن غُل و زنجیر‌هایی است که بر پایش نهاده شده. اردوغان وعده داد که این حرکت را تا رسیدن ترکیه به مقصد ادامه خواهد داد.

وی همچنین گفت، تا سال ۲۰۲۳ که این کشور صدمین سالگرد تاسیس خود را جشن می‌گیرد، ترکیه یک کشور قوی، مستقل و آباد خواهد بود. اما انتظارات او با توجه به بحران اقتصادی، ضعف ساختاری و سقوط ارزش لیر ترکیه غیرواقعی به نظر می‌رسد. محبوبیت اردوغان در حال کاهش است، زیرا مردم ترکیه درگیر معاش روزمره خود هستند، بنابراین اقدامات اردوغان در خارج از مرز‌ها لزوما نمی‌تواند به محبوبیت او در داخل بیفزاید.

اگرچه جنگ در اوکراین اهمیت ترکیه را برای ناتو افزایش داد، اما اگر اردوغان دیگر متحدان منطقه‌ای خود را تهدید کند، ایالات‌متحده ممکن است به فکر مهار ترکیه بیفتد. با این حال، برنامه‌های اردوغان برای ایجاد ترکیه بزرگ، هنوز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

ترجمه: آریا صدیقی