نفس تهران باز می‌شود؟

هوای تهران از روز چهارشنبه هفته گذشته تاکنون یکسره آلوده و مدارس در تمام ایام هفته جاری غیرحضوری بوده است. با این حال تصمیمات ضد آلودگی نتوانست از غلظت آلاینده‌‌‌ها بکاهد؛ چراکه منابع اصلی انتشار ذرات معلق با کمترین محدودیت، آزادانه در شهر حرکت می‌کنند. با این وصف باید دید مادامی که بادی نمی‌‌‌وزد، آیا راهی برای باز شدن نفس تهران وجود دارد یا نه؟

به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، شاخص کیفیت هوای ۲۴ ساعت منتهی به ۱۱ صبح دیروز گویای حاکم شدن وضعیت اضطرار در این روز بود. این شاخص در اندازه‌‌‌گیری‌‌‌های یک ساعت به یک ساعت طی ۲۴ ساعت منتهی به صبح دیروز به صورت پیاپی در محدوده قرمز (ناسالم برای همه با مقدار عددی ۱۵۱ تا ۲۰۰) قرار داشت و اثری از بهبود هوا و کاهش شدت آلودگی نبود. نه تنها شاخص میانگین ۲۴ ساعته منتهی به صبح چهارشنبه «۱۷۱» بود، بلکه در ساعات میان‌‌‌روز نیز این شاخص در همین حول و حوش نوسان می‌کرد و در زمان نگارش این گزارش در ظهر دیروز، شاخص لحظه‌‌‌ای با مقدار «۱۶۷» گویای نبود کمترین امیدی به بهبود وضعیت هوا در روز گذشته بود.

به‌‌‌رغم اینکه آلودگی هوا در ماه‌‌‌های آذر و دی به واسطه افزایش برودت و کاهش سرعت باد که منجر به شکل‌‌‌گیری پدیده اینورژن می‌شود، رخداد تازه‌‌‌ای نیست و هر سال تهرانی‌‌‌ها در این ایام با این پدیده و پیامدهای آن دست به گریبان هستند، اما جنس تصمیماتی که در روزهای اخیر برای مقابله با آلودگی اتخاذ شد نشان‌‌‌دهنده نبود شناخت کافی از راه‌‌‌های موثر برای کاهش آلودگی هوا توسط تصمیم‌‌‌سازان در این زمینه است.

در ایام سرد سال و در غیاب باد و باران، پدیده موسوم به اینورژن یا همان وارونگی دما در پایتخت و برخی دیگر از کلان‌شهرهای آلوده کشور و مناطق صنعتی حاکم می‌شود. اینورژن به زبان ساده زمانی رخ می‌دهد که هوای سرد در لایه‌‌‌های پایینی جو درست در زیر یک لایه از هوای گرم محبوس می‌شود. در واقع قرار گرفتن لایه هوای گرم روی بخشی از هوای مجاور زمین مانع از رفتار طبیعی جریان عمودی هوا می‌شود. با وقوع این پدیده گازها و ذرات معلق آلاینده هوا که در شهرها عمدتا از اگزوز وسایل نقلیه خارج می‌شود، امکان پراکنده شدن در هوا را پیدا نمی‌‌‌کند؛ بلکه در زیر لایه هوای گرم محبوس شده و در نزدیکی زمین متراکم می‌شود. در واقع اینورژن لایه‌‌‌های پایینی جو مناطق شهری و صنعتی را در روزهای سرد سال و در نبود باد و باران تبدیل به انبار بزرگ آلاینده‌‌‌های هوا می‌کند؛ رخدادی که تهرانی‌‌‌ها از ۱۶ آذر تا امروز (۲۴ آذرماه) بی‌‌‌وقفه در معرض آن بوده‌‌‌اند و جز امید بستن به تغییر شرایط جوی، راهی برای خلاصی از آن پیش روی خود نمی‌‌‌بینند.

کارشناسان هواشناسی می‌‌‌گویند اینورژن در شرایط کاملا طبیعی بیش از چند ساعت دوام ندارد. اما پایداری آن بر فراز مناطق شهری و صنعتی بستگی به عوامل متعددی از قبیل قطر یا ارتفاع لایه هوای مهاجم، کاهش بار آلودگی، میزان وزش باد و بارندگی دارد. به این ترتیب کاهش بار آلودگی یکی از کلیدهای اصلی خلاصی از آلاینده‌‌‌های هوا در پایتخت است که انتظار می‌رود با توجه به پیش‌بینی وقوع این وضعیت توسط اداره کل هواشناسی استان تهران قبل از وقوع، به سرعت در تصمیمات کمیته اضطرار آلودگی هوا منعکس شود. اما در تهران رویه به این ترتیب است که هشدارهای اولیه چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد و تشکیل کمیته اضطرار به پس از آلوده شدن هوا برای گروه‌‌‌های حساس موکول می‌شود.

بر اساس تجربه آلودگی سریالی پایتخت که امروز وارد نهمین روز پیاپی شد، تصمیمات این کمیته که سه مرتبه در روزهای اخیر تشکیل جلسه داد، صرفا به تعطیل کردن کودکستان‌‌‌ها، برگزاری غیرحضوری کلاس‌‌‌های مدارس (که دیروز و امروز دانشگاه‌‌‌ها را نیز شامل شد) و در نهایت توقف فروش مجوز روزانه تردد در پهنه اجرای طرح ترافیک محدود بود. این در حالی است که در شرایط اضطرار مهم‌ترین و اولویت‌‌‌دارترین تصمیم به نفع تخلیه انباشت آلاینده‌‌‌ها از شهر، دست کشیدن از تمام کارهایی است که انجام آنها مستلزم استفاده از سوخت‌‌‌های فسیلی یا تولید گرد و غبار است. توصیه‌‌‌های بهداشتی به گروه‌‌‌های آسیب‌‌‌پذیر برای پرهیز از تردد در فضای باز در مرتبه بعدی اقدام قرار دارد و این در حالی است که در تهران طی روزهای آلوده اخیر، گویی تکرار مکرر این توصیه‌‌‌ها در اولویت بود و اقدام موثری برای کاهش تولید آلاینده‌‌‌ها انجام نشد.

احتمالا برداشت اعضای کمیته اضطرار این باشد که تعطیلی کلاس‌‌‌های حضوری مدارس بار سفرهای خودرویی را می‌‌‌کاهد و از حجم انتشار آلاینده‌‌‌ها در هوا کاسته می‌شود. این تصور اگرچه غلط نیست، اما مساله این است که انبار آلودگی تهران با کاهش بخش جزئی از سفرهای خودرویی تخلیه نمی‌شود. سهم سفرهای تحصیلی از کل ۲۰‌میلیون سفر روزانه شهری در پایتخت حدود ۱۸‌درصد است که غیرحضوری شدن مدارس در بهترین حالت می‌تواند نیمی از این مقدار بکاهد. تعطیلی کلاس‌‌‌های حضوری دانشگاه‌‌‌ها نیز فقط دیروز و امروز اجرا شد و پیش از آن سفرهای دانشجویان در سطح شهر با وجود آلودگی شدید ادامه داشت. از آن مهم‌تر سهم سفرهای شغلی از کل سفرهای روزانه پایتخت‌‌‌نشینان ۳۷‌درصد است و به این ترتیب در وقت آلودگی اگر قرار است عزمی برای توقف فوری فعالیت‌های غیرضروری آلاینده هوا شکل بگیرد، باید منجر به اعمال دورکاری با ضریب بالا در تمام ادارات سطح شهر شود. در هفته گذشته در خلأ تصمیم‌گیری موثر برای کاهش تردد خودروها به شکل دورکاری، سفرهای خودرویی نه تنها آن‌‌‌چنان کاهش پیدا نکرد، بلکه در ساعات پیک صبحگاهی و عصرگاهی بار ترافیک در برخی معابر شهری افزایش نیز پیدا کرد که نشات گرفته از تخلف برخی شهروندان برای دور زدن طرح ترافیک بود. در واقع شاغلان در مرکز شهر به دلیل کیفیت پایین حمل‌ونقل عمومی با وجود محدودیت فروش مجوز روزانه طرح ترافیک با خودروی شخصی وارد این محدوده شدند و در نتیجه بار تردد خودروها در این نواحی به شدت آلوده، کاهش پیدا نکرد. تجربه آلودگی اخیر نشان داد مادامی که تصمیمات اجرایی برای کاهش انتشار آلاینده‌‌‌ها از منبع اصلی اتخاذ نشود، هیچ اقدام دیگری نمی‌تواند راهی برای نفس تهران باز کند.