وضعیت دریاچه ارومیه از منظر فضا؛ حال ناخوش «ماتیانوس» ایران

دریاچه ارومیه که از اواسط دهه ۸۰ شمسی شروع به خشک شدن کرد، امروزه در خطر خشک شدن کامل قرار دارد به طوری که در تازه‌ترین فیلمی که از منظر فضا توسط یک فضانورد روس ثبت شده است به وضوح می‌توان میزان خشک شدن این دریاچه و تفاوت آن با دریاچه "وان" را مشاهده کرد.

به گزارش ایسنا، دریاچه ارومیه که در گوشه شمال غربی ایران واقع شده است، یکی از بزرگترین دریاچه‌های دائمی زیاده‌شور (hypersaline) جهان –دارای آب شورتر از آب دریا- و بزرگترین دریاچه خاورمیانه است که در سال‌های اخیر با مشکل کاهش سطح آب و خشکسالی روبرو شده است که در نتیجه آن امسال بدلیل عدم تخصیص حق آبه دریاچه از سد‌های حوزه آبریز دریاچه ارومیه و عدم تکمیل تونل انتقال آب به دریاچه، بیش از ۹۵ درصد از آن بطور کامل خشک شده است.

در جدیدترین فیلم منتشر شده از دریاچه ارومیه که از منظر فضا و توسط یک فضانورد روس ثبت شده است، خشکی این دریاچه به وضوح قابل مشاهده است و ظاهر آن با دریاچه نمکی "وان" ترکیه که آن هم در این فیلم قابل مشاهده است، بسیار متفاوت است.

"دریاچه وان" در ترکیه فاصله چندانی با دریاچه ارومیه ندارد، اما سال‌های سال است که دارای وضعیت باثباتی است و برخلاف دریاچه ارومیه دچار بحران نشده است.

در سال ۱۳۹۸ در پی جاری شدن سیلاب، اخباری مبنی بر پُر شدن دریاچه ارومیه منتشر شد، اما این در حالی بود که تصاویر سازمان فضایی ایران در آن زمان نشان داد که تنها بخشی از این دریاچه از آب ناشی از جاری شدن سیل پر شده است.

دریاچه ارومیه که در سالیان اخیر دچار بحران شده هنوز با وجود اتخاذ برخی تمهیدات از جانب دولت به وضعیت طبیعی خود بازنگشته است. اکنون پس از گذشت دو سال مجددا این دریاچه وارد فاز بحرانی شده است.

دریاچه ارومیه که در گوشه شمال غربی ایران واقع شده است، بین استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی در ایران و در قسمت غربی دریای خزر قرار دارد. دریاچه ارومیه در ابعاد کامل خود، بزرگترین دریاچه خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ نمکی روی زمین با مساحت تقریباً ۵۲۰۰ کیلومترمربع، طول ۱۴۰ کیلومتر، عرض ۵۵ کیلومتر و عمق ۱۶ متری بود.

ترکیبی از خشکسالی و افزایش انحراف آب برای مصرف آبیاری کشاورزی در حوزه آبخیز این دریاچه باعث کاهش چشمگیر مساحت این دریاچه طی سالیان اخیر شده است. همچنین ساخت سد روی رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند و کشیدن آب‌های زیرزمینی این منطقه موجب شده تا دریاچه ارومیه به مرور زمان کوچک و کوچکتر شود. دریاچه ارومیه به همراه تقریباً ۱۰۲ جزیره خود، به عنوان یک پارک ملی توسط سازمان محیط زیست ایران محافظت می‌شود.

این دریاچه به نام شهر ارومیه نام‌گذاری شده است که در اصل یک اسم آشوری به معنای "گودال آب" است. نام فارسی قدیمی آن "تلالو" (Chichast) که اشاره به ذرات معدنی درخشان معلق در آب دریاچه و در سواحل آن دارد. در دوران قرون وسطی به "دریاچه کبودان" معروف شد. نام لاتین آن "لاکوس ماتیانوس" بود، بنابراین در بعضی از متون از آن به عنوان دریاچه "ماتیانوس" یا دریاچه "ماتین" یاد می‌شود.

گراف زیر نشان می‌دهد که دریاچه ارومیه از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۶ با افت شدید مساحت مواجه شده و این روند به طرز فاجعه باری تا سال ۲۰۱۱ ادامه پیدا کرده است.

گراف ذیل نیز نشان دهنده سطوح آب از سال ۱۹۶۸ تا ۲۰۱۸ است که همانطور که قابل مشاهده است، سطح آب دریاچه ارومیه از سال ۱۹۹۵ میلادی کاهش یافته و در سال ۲۰۱۵ میلادی به کمترین حد خود رسیده است. با اینکه یک روند کمی افزایشی را در فاصله ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۶ میلادی می‌بینیم، اما مجددا وضعیت این دریاچه رو به وخامت گذاشته است.

بررسی‌ها نشان داده که کشاورزی و آبیاری زمین‌های زراعی، استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی این منطقه و سوءمدیریت موجب این وضعیت شده است، چرا که همانطور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنیم، "دریاچه وان" در ترکیه که فاصله چندانی با دریاچه ارومیه ندارد، سال‌های سال است که دارای وضعیت باثباتی است و برخلاف دریاچه ارومیه دچار بحران نشده است.

وضعیت دریاچه ارومیه (سمت راست) نسبت به دریاچه وان (سمت چپ) در تصویر بالا کاملا مشخص است

برای احیای کامل دریاچه ارومیه باید با یک برنامه مدیریت جامع آب، تمام عناصر را در نظر بگیرد و تعادل در تقاضای آبیاری، حفظ اکوسیستم، تأثیرات اجتماعی و انسانی و کیفیت آب و همچنین عملکرد سیاسی و ملی و منطقه‌ای را در نظر داشته باشد. به زبان خیلی ساده، دریاچه ارومیه برای پیشگیری از وقوع یک فاجعه زیست محیطی به آب بیشتری نیاز دارد.

نکته قابل توجه این است که این دریاچه حتی برای فضانوردان ساکن ایستگاه فضایی بین‌المللی نیز جذابیت دارد و بسیاری از آن‌ها طی سالیان اخیر ویدیو‌های بسیاری که در آن دریاچه ارومیه مشخص است، منتشر کرده‌اند.

برای مثال در مرداد ماه سال ۱۳۹۷ "آنتوان اشکاپلروف" (Shkaplerov Anton) فضانورد آژانس فضایی روسیه در آخرین ماموریتش به فضا تصویری از دریاچه ارومیه را به ثبت رساند.

وی تصویر زیر از دریاچه ارومیه را در آن سال در حساب کاربری‌اش در اینستاگرام منتشر کرد و نوشت: امروز می‌خواهم به شما یک دریاچه زیبا و استثنایی ایران به نام "ارومیه" را نشان دهم. این دریاچه عمیق نمکی است. در زمان‌های قدیم، چون بلور‌های نمکین و براق از آب بیرون می‌زد، به آن "چچشت" می‌گفتند که به معنای براق و سفید بود.

به دلیل این که ما این دریاچه را در مدار می‌بینیم، فقط اطرافش سفید دیده می‌شود، اما وسط آن که عمیق‌تر است، سبز دیده می‌شود. از سال ۲۰۰۸ نیز به دلیل این که جاده‌ای آن را دو قسمت کرده و آب نمی‌تواند بطور طبیعی جریان داشته باشد، دو رنگ شده است.

تصویر "آنتوان اشکاپلروف" از دریاچه ارومیه

در تیر ماه سال ۱۳۹۹ "داگ هارلی" فضانورد ناسا عکس زیر از دریاچه ارومیه در حساب کاربری توییتر خود منتشر کرد.

شهریور ماه سال ۱۴۰۰ نیز فضانوردان ماموریت "شنژو ۱۲" چین که تازه به ایستگاه فضایی ساخته این کشور در فضا گام نهاده بودند، تصاویر واضحی را از آب‌های سطح زمین ثبت کرده‌اند که تصویر دریاچه ارومیه نیز در میان آن‌ها خودنمایی می‌کرد.

این تصاویر خیره کننده که توسط سه تن از فضانوردان چینی ثبت شده‌اند، چشم‌اندازی دیدنی را از آب‌های سیاره زمین به نمایش می‌گذارند و در میان آن‌ها تصویر دریاچه ارومیه نیز به چشم می‌خورد.

تصویر فضایی "دریاچه ارومیه" از لنز دوربین فضانوردان چینی

۱۷ اوت سال ۲۰۲۱ نیز "توماس پسکه" تصویری از دریاچه ارومیه ایران ثبت کرد.

تصویر "توماس پسکه" از دریاچه ارومیه

طی روز‌های گذشته نیز "اولگ آرتمیف" فضانورد روس ویدیو‌هایی منتشر کرد که در آن دریاچه ارومیه و دریاچه وان که بزرگترین دریاچه داخلی ترکیه می‌باشد و در غرب شهر وان و در نزدیکی مرز‌های ایران قرار گرفته‌است، قابل مشاهده است.

"اولگ آرتمیف" با انتشار این ویدیو‌ها نوشت: ما در حال پرواز بر فراز منطقه "استاوروپول" و همچنین بسیاری از شهر‌های دیگر روسیه هستیم. امیدوارم وقت داشته باشید که آن‌ها را ببینید. علاوه بر این، ترکیه، ایران، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و البته دریای سیاه و خزر نیز در این ویدیو نمایان هستند.

سهم ۶۹ درصدی انسان در خشک‌شدن دریاچه ارومیه

به اعتقاد محققان وضعیت ۲۰ سال اخیر دریاچه ارومیه منحصر به فرد و مستقل از میزان بارش‌ها بوده که این امر نشان می‌دهد سهم عوامل انسانی در بروز خشکسالی بیشتر بوده است.

مهندس علی حاجی مرادی، کارشناس ارشد حوزه آب دانشگاه صنعتی شریف و مسئول واحد فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه در وبینار جشنواره ملی استارت آپی حرفه سبز با موضوع برنامه احیای دریاچه ارومیه که چندی پیش از سوی دانشگاه شیراز برگزار شد، با تاکید بر اینکه تغییراتی که در این حوضه آبریز در ۲۸ سال اخیر رخ داده منحصر به فرد است، گفت: مطالعات دیرینه شناسی که توسط دو محقق ایرانی دانشگاه میامی بر روی دریاچه ارومیه انجام شد، حاکی از آن است که حتی در زمانی که میزان بارش آن ۱۸۰ میلی متر (کمترین میزان بارندگی و خشکسالی) بوده است، این دریاچه خشک نشد و این نشان می‌دهد اتفاقاتی که در این حوضه در سال‌های اخیر رخ داد، ناشی ازعوامل غیر طبیعی بوده است.

وی با اشاره به کاهش تراز دریاچه ارومیه و بارش در این دریاچه از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۲، با تاکید بر اینکه رفتار کاهشی تراز این دریاچه کاملا مستقل از میزان بارش سالانه حوضه آبریز آن بوده است، اظهار کرد: تراز ارومیه در سال ۱۳۷۴ به ۱۲۷۸ متر و در سال ۸۴ به ۱۲۷۴ متر رسید و این میزان در سال ۹۴ به ۱۲۷۰ متر رسید.

حاجی مرادی، با بیان اینکه در خشک شدن ارومیه عوامل انسانی و طبیعی دخیل است، ادامه داد: سهم عوامل طبیعی در خشک شدن دریاچه ارومیه ۳۱ درصد است که شامل کاهش ۱۸ درصدی بارش و افزایش ۱.۵ درجه‌ای دما در دو دهه اخیر نسبت به دوره بلند مدت است و سهم عوامل انسانی ۶۹ درصد است که شامل توسعه کشاورزی و احداث سد‌ها و افزایش برداشت از منابع آب زیر زمینی می‌شود.

چندی پیش یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه ارومیه نیز گفت: احیای کامل دریاچه ارومیه امکان‌پذیر نیست!

وی با بیان اینکه احیای کامل دریاچه ارومیه با توجه به شرایط اقلیمی و کمبود آب در حوضه دیگر امکان‌پذیر نیست، ادامه داد: تنها می‌توان نصف بخش شمالی و نصف بخش جنوبی دریاچه را در دو فاز احیا کرد چرا که به دلیل وسعت بالای دریاچه و نبود آب کافی اگر بخواهیم کل دریاچه را احیا کنیم آب ورودی در سطحی وسیع پخش و تبخیر شده و آب ورودی عملا نتیجه‌ای برای دریاچه نخواهد داشت!