اختلال نافرمانی در کودکان؛ علت‌ها و درمان‌ها

مشکل نافرمانی در کودکان زمانی شدت بیشتری پیدا می‌کند که بچه‌ها در میان جمع‌های خانوادگی و مهمانی باشند اینجاست که والدین عاجز می‌شوند و برای آرام کردن فرزندانشان استرس و اضطراب بیشتری را متحمل می‌شوند، چون در این صورت والدین باید نگران کلافگی و ناراحتی اطرافیان هم باشند.

به گزارش ایسنا، یک روانشناس بالینی با اشاره به اینکه معمولا اختلال نافرمانی و مقابله جوئی از سنین پیش دبستان و اوایل دبستان پدیدار می‌شود و در پسر‌ها شایع‌تر از دختر‌ها است، عنوان کرد: عوامل متعددی در شکل گیری این اختلال نقش دارند لذا اختلال بیش فعالی و نقص تمرکز و اختلالات خلقی (افسردگی و دو قطبی) در والدین، اعتیاد والدین به مشروبات الکلی و مواد مخدر، کشیدن سیگار در زمان بارداری و مواجهه با مواد سمی، سوء تغذیه، کودک آزاری، فرزند پروری نامناسب را می‌توان از جمله این عوامل دانست.

چندی پیش اهمیت جنب و جوش و تحرک کودکان در رشد جسمی، ذهنی و تقویت مهارت‌های اجتماعی آنان ما را به این سمت سوق داد که بررسی کنیم چه زمانی باید کودک را بیش فعال بدانیم، امّا این بار می‌خواهیم بدانیم که چرا در برخی از کودکان نافرمانی و مقابله جویی از حد لجبازی کودکانه فراتر می‌رود و به شکل حاد تری بروز می‌کند و به قول معروف حرف حساب در گوش آنان نمی‌رود.

در خصوص این که چرا برخی کودکان این گونه رفتار می‌کنند و والدین باید چه برخوردی با کودکان لجباز و نافرمان داشته باشند تا شاهد تداوم این رفتار‌ها در شخصیت کودک خود نباشند به گفتگو با یک روانشناس بالینی پرداختیم.

دکتر مرضیه عزیزی معین روانشناس بالینی و مدرس دانشگاه در تعریف اختلال نافرمانی و مقابله جوئی بیان کرد: الگوی پایداری از خلق و رفتار خصمانه است که با نشانه‌هایی مثل حساسیت، زودرنجی و خشم، نافرمانی و مخالفت با والدین و سایر منابع قدرت مثل معلم یا اولیای مدرسه، جر و بحث، رنجاندن، کینه توزی و آسیب رساندن به دیگران و سرزنش سایرین بخاطر اشتباهات خودشان دیده می‌شود.

وی ادامه داد: نافرمانی و لجبازی در سال‌های اولیه کودکی و در نوجوانی به درجاتی دیده می‌شود، اما اختلال نافرمانی و مقابله جویی فراتر از لجبازی معمول کودکان است.

عزیزی معین در ادامه تصریح کرد: چنانچه مدت و شدت لجبازی و نافرمانی به اندازه‌ای باشد که دردسر زیادی ایجاد کند و بر عملکرد تحصیلی و روابط کودک یا نوجوان با والدین یا سایر مراقبین تاثیر قابل توجه بگذارد، اختلال نافرمانی و مقابله جوئی شکل می‌گیرد که نیاز به درمان دارد.

این روانشناس بالینی با اشاره به اینکه معمولا اختلال نافرمانی و مقابله جوئی از سنین پیش دبستان و اوایل دبستان پدیدار می‌شود و در پسر‌ها شایع‌تر از دختر‌ها است، عنوان کرد: عوامل متعددی در شکل گیری این اختلال نقش دارند لذا اختلال بیش فعالی و نقص تمرکز و اختلالات خلقی (افسردگی و دو قطبی) در والدین، اعتیاد والدین به مشروبات الکلی و مواد مخدر، کشیدن سیگار در زمان بارداری و مواجهه با مواد سمی، سوء تغذیه، کودک آزاری، فرزند پروری نامناسب را می‌توان از جمله این عوامل دانست.

وی ادامه داد: اکثر کودکان در شرایط خستگی، گرسنگی، در جابجایی ها، استرس و یا در میانه بحران‌ها ممکن است رفتار‌های مقابله جویی داشته باشند، در این موارد نمی‌توان گفت که کودک اختلال نافرمانی و مقابله جویی دارد لذا علائمی همچون بد اخلاقی مکرر، دلخوری و خشم دائمی، حساسیت بالا، کینه جویی، بحث و جدل بیش از حد با بزرگتر ها، مورد سوال قرار دادن قوانین و مقاومت در برابر آن ها، رفتار عمدی برای اذیت کردن دیگران، سرزنش دیگران برای اشتباهات خود باید حداقل ۶ ماه طول کشیده باشد و ناشی از تغییرات یا استرس‌های موقعیتی نباشد.

عزیزی معین در خصوص چگونگی تشخیص اختلال نافرمانی و مقابله جویی، یادآور شد: هیچ تست واحدی که بتواند این اختلال را تشخیص دهد وجود ندارد و برای رسیدن به تشخیص، روانپزشکان، روانشناسان و سایر متخصصین سلامت روان از طریق مصاحبه و کسب اطلاعات از والدین، مدرسه و رفتار کودک، نشانه‌های اختلال، ویژگی ها، شدت و پایداری آن‌ها را بررسی می‌کنند.

وی در ادامه تأکید کرد: از آنجا که اختلالات دیگری مثل بیش فعالی و نقص تمرکز، اضطراب، اختلالات خلقی، اختلال یادگیری همراه اختلال نافرمانی و مقابله جوئی دیده می‌شود لذا برای تشخیص اختلال لازم است ارزیابی توسط روانپزشک یا متخصصین سلامت روان آموزش دیده و متبحر در این زمینه انجام شود.

این روانشناس بالینی با بیان این که مداخلات زود هنگام در کودکانی که رفتار‌های لجبازی و مقابله جوئی نشان می‌دهند، می‌تواند از شکل گیری و تداوم این رفتار‌ها در آینده جلوگیری کند، عنوان کرد: در سنین پایین‌تر آموزش شیوه‌های مدیریت رفتار به والدین (PMT) و آموزش مهارت‌های اجتماعی، شیوه‌های مدیریت خشم، تعارضات و حل مسئله به کودک و مداخلات رفتاری از طریق مدرسه و کاهش عوامل استرس زا، تعارضات و خشونت در خانواده کمک کننده است همچنین در کودکان بزرگتر علاوه بر این موارد کمک به بهبود عملکرد تحصیلی و روابط با همسالان نیز توصیه می‌شود.

این مدرس دانشگاه با اشاره به این که درمان این اختلال شامل مداخلات داروئی و غیر داروئی است که متناسب با سن و شدت اختلال از سوی متخصصین انجام می‌شود، اضافه کرد: آموزش شیوه‌های مدیریت رفتار به والدین، مداخلات رفتاری در مدرسه برای مدیریت بدرفتاری، بهبود عملکرد تحصیلی و ارتباط با همسالان، آموزش مهارت حل مشکلات به کودک یا نوجوان، آموزش مهارت کنترل خشم و تعارضات به کودک یا نوجوان از جمله مداخلات غیر دارویی است.

عزیزی معین در ادامه اظهار کرد: درمان‌های داروئی را می‌توان برای کنترل پرخاشگری و درمان سایر اختلالات همراه مثل بیش فعالی و نقص تمرکز و اضطراب استفاده کرد لذا درمان داروئی به تنهایی کارایی ندارد و باید همراه درمان‌های غیر داروئی باشد.

این روانشناس بالینی در خصوص چگونگی رفتار با کودکان دچار اختلال نافرمانی و مقابله جوئی بیان کرد: والدین باید رفتار مثبت نشان دهند و در صورت همکاری کودک او را تشویق کنند همچنین با مشاهده شدت بحث به کودک استراحت دهند و برای جلوگیری از ادامه بحث مکان را ترک کنند.

عزیزی معین در خصوص عواقب عدم درمان این اختلال ابراز کرد: این کودکان با وجود داشتن هوش کافی به دلیل نداشتن مشارکت، مقاومت در مقابل توقع دیگران و اصرار بر حل مشکلات بدون کمک اطرافیان معمولا منزوی می‌شوند و بعضا در مدرسه پیشرفتی ندارند همچنین از روابط انسانی لذت نمی‌برند و همین مسئله باعث ایجاد اختلال در روابط اجتماعی آن‌ها و در نوجوانان گاهی منجر به گرایش به سوء مصرف الکل و مواد مخدر می‌شود.