۱۰ ریسک یک دهه آینده

 جهان در یک دهه آینده با ۱۰ریسک مهم با ماندگاری بالا روبه‌رو است. نیمی از این ریسک‌ها مرتبط با مسائل زیست‌محیطی است و مابقی در گروه ریسک‌های اجتماعی، ژئوپلیتیک و اقتصادی قرار دارد. از سال ۲۰۰۶ تاکنون هرسال گزارش‌هایی از سوی مجمع جهانی اقتصاد تحت عنوان «ارزیابی ادراک ریسک‌های جهان» منتشر می‌شود. در گزارش جدید این نهاد بین‌المللی قریب هزارنفر مشارکت داشته‌اند.

به گزارش دنیای اقتصاد، 10 ریسک مهم با ماندگاری بالا در جهان در 10 سال آینده معرفی شدند. در گزارشی که از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران بر اساس داده‌های مجمع جهانی اقتصاد منتشر شده، ریسک‌‌‌‌‌های مرتبط با محیط‌زیست همچنان سهم غالب را در اهم ریسک‌های ماندگار جهان دارند که بعد از این گروه، ریسک‌های اجتماعی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی قرار می‌گیرند. بر اساس این گزارش، به ترتیب «شکست اقدامات برای مهار تغییرات اقلیمی»، «تغییرات آب و هوایی»، «افت تنوع زیستی»، «فرسایش انسجام اجتماعی»، «بحران معیشتی و رفاه»، «بیماری‌های واگیردار»، «تخریب محیط انسانی»، «بحران‌های منابع طبیعی»، «بحران‌های بدهی» و «تقابلات ژئواکونومیکی» 10ریسک ماندگار در دنیا طی 10 سال آینده هستند. 5 ریسک مربوط به مسائل زیست‌محیطی، 3ریسک مربوط به مسائل اجتماعی و یک ریسک مربوط به مسائل ژئوپلیتیکی و یک ریسک هم مربوط به مسائل اقتصادی در این لیست قرار دارد.

سلسله گزارش‌های ریسک‌های جهان که توسط مجمع جهانی اقتصاد و با همکاری برخی مجامع علمی‌اقتصادی، تولید و منتشر می‌شود، ذهنیت و ادراک کارشناسان ریسک و رهبران کسب‌وکارها، دولت‌ها و جوامع مدنی را در رابطه با تهدیدهای پیش‌روی جهان و کشورها، دریافت و پایش می‌کند. در گزارش پیش‌رو بخشی از نکات مهم گزارش2022 در رابطه با ریسک‌های جهان با تاکید بر گروه ریسک‌های اقتصادی و همچنین نظرات درخصوص ریسک‌های مهم در ایران در قیاس با برخی اقتصادهای منتخب ارائه‌شده است. بهبود اقتصادی کشورها بعد از بروز همه‌گیری در جهان، مشابه نبوده و شاهد شکل‌گیری واگرایی در میان اقتصادهای گوناگون هستیم که متاسفانه این اتفاق پراکندگی و شکاف را در زمانی که نیاز ضروری به همکاری بین‌المللی برای ارزیابی اثرات کووید-19، رفع آسیب‌های وارده و رسیدگی به ریسک‌های جهانی وجود دارد، تعمیق کرده است.

از سال 2006 تاکنون هر ساله گزارش‌‌هایی توسط مجمع جهانی اقتصاد درخصوص ریسک‌های جهان تحت‌عنوان «ارزیابی ادراک ریسک‌های جهان» منتشر می‌شود که مبتنی بر نظرسنجی از کارشناسان در کشورهای گوناگون درخصوص ذهنیت آنها در این مورد است. در هفدهمین نسخه گزارش مزبور، نظرات قریب به هزار نفر از کارشناسان و رهبران جهان در 5‌محور دریافت، جمع‌آوری و جمع‌بندی شده است. ریسک جهانی به معنی احتمال بروز اتفاق یا ایجاد شرایطی است که باعث ایجاد اثرات منفی برای برخی کشورها یا صنایع طی بازه زمانی 10 سال آینده می‌شود.

5 محور نظرسنجی

این نظرسنجی در 5 محور اصلی صورت‌گرفته است.

آینده‌نگری کووید-19 (ارزیابی درک و احساسات افراد در رابطه با پیامدهای این بحران در قیاس با سال قبل و تحلیل نحوه اثرگذاری درک افراد بر مهار ریسک جهانی): ریسک‌های زیست‌محیطی و اجتماعی از آغاز همه‌گیری افزایش یافته ضمن اینکه فرسایش اتحاد اجتماعی و بحران‌های انسانی در صدر قرار دارند. سایر ریسک‌ها هم تضعیف شده‌اند که شامل بحران‌های بدهی، شکست مرتبط با تامین امنیت سایبری، ‌‌‌‌‌نابرابری دیجیتالی و واکنش گستره علیه علم هستند.

چشم‌انداز و رویکردها: فقط یازده‌درصد از پاسخ‌دهندگان بر این باورند که بهبود اقتصاد جهان با شتاب تا سال2024 ادامه خواهد یافت. در حالی‌که 89‌درصد چشم‌انداز کوتاه‌مدت را غیردائمی، ناقص و آسیب‌پذیر می‌دانند. 84‌درصد از مشارکت کنندگان در نظرسنجی مزبور نگرش و احساسی منفی در رابطه با آینده دارند که شاهدی بر نگرانی و ناراحتی آنهاست. بدبینی فراگیر می‌تواند موجب شکل‌گیری چرخه ناامیدی و سرخوردگی شود که چه‌ بسا ممکن است اقدامات بهبود را با چالش بیشتری نیز همراه کند.

افق (ارزیابی ذهنیت افراد با اهمیت و فوریت ریسک، تحلیل گزینه‌های گوناگون و بده‌بستان‌‌هایی که تصمیم‌سازان با آن مواجه خواهند بود): فرسایش انسجام اجتماعی، بحران‌های معیشتی و رفاه و آسیب سلامت روان؛ سه ریسک مهم و عمده طی دوسال آینده هستند. آسیب اجتماعی مزبور چالش‌‌هایی را در حوزه سیاستگذاری در سطح ملی، محدودشدن سرمایه سیاسی، تمرکز رهبران و پشتیبانی عمومی در زمینه تقویت همکاری‌های بین‌المللی در زمینه رفع چالش‌های اجتماعی، به‌دنبال خواهد داشت. سلامت کره‌زمین همچنان به‌عنوان نگرانی مهم مطرح است و ریسک‌های مرتبط با محیط‌زیست به‌ویژه تغییرات شدید آب و هوایی و شکست اقدامات در حوزه اقلیمی همچنان جزو مهم‌ترین ریسک‌ها در چشم‌انداز کوتاه، میان و بلندمدت قرار خواهند گرفت. در میان‌مدت ریسک‌های اقتصادی مانند بحران بدهی و ترکیدن حباب دارایی، باعث وادارکردن دولت‌ها به تلاش برای اولویت‌دهی به برقراری توازن مالی خواهد شد. در افق بلندمدت، ریسک‌های ژئوپلیتیکی و تکنولوژیکی در مواردی ازجمله تقابلات ژئواکونومیکی، رقابت در منابع ژئوپلیتیکی و شکست امنیت سایبری باعث نگرانی خواهند شد.

شدت (رتبه‌بندی شدت پتانسیل آسیب اجتماعی و توجه به اثرات آبشاری متاثر از شدت ریسک): در نظرسنجی اخیر مشابه سال‌های قبل، مجددا پاسخ‌دهندگان بر این موضوع که ریسک‌های محیط‌زیستی پتانسیل بروز بیشترین آسیب بر مردم و کره‌زمین را دارند، تاکید کردند. ضمن اشاره به چالش‌های اجتماعی، از منظر شرکت‌کنندگان در نظرسنجی، بحران‌های بدهی و تقابلات ژئواکونومیکی همچنان جزو 10‌‌ریسک عمده با شدت بالا در 10‌سال آینده قرار دارند.

مهار بین‌المللی (ارزیابی تلاش‌ها و اقدامات بین‌المللی در زمینه محورهای حکمرانی به‌منظور تعیین دستاوردها و شناسایی فرصت‌ها برای اقدام و همکاری جهانی): اثربخشی 15محور فعالیت حکمرانی برای مهار ریسک در سطح بین‌المللی، مایوسانه ارزیابی شده است. اگرچه تلاش‌ها برای تسهیل تجارت، کاهش جرائم بین‌المللی و اسلحه جزو مواردی هستند که اقدامات مهار در زمینه آنها موفق و اثربخش بوده، ولی فقط 5/ 12درصد از پاسخ‌دهندگان این موارد را تصدیق کرده‌اند، در مقابل فعالیت‌‌هایی مانند هوش‌مصنوعی، تسخیر فضا، ضربات سایبری برون‌مرزی و اطلاعات نادرست و مهاجرت، جزو مواردی هستند که اکثر پاسخ‌دهندگان به‌عنوان فعالیت‌‌هایی که هنوز هیچ تلاشی در زمینه آنها آغاز نشده، عنوان شده است.

مهم‌ترین چالش استمرار همه‌گیری

در این گزارش آمده است: واگرایی در بهبود، تهدیدی برای نیل به رونق و پیشرفت بلندمدت برای همه است. مسیرهای غیرآشکار بهبود، ریسک ظهور سیاست‌ها و اولویت‌های واگرا در زمانی که جامعه بین‌المللی ‌باید در رابطه به ر‌هایی از کووید-19 همکاری کند، ظهور یافته‌اند. در برخی جوامع، سرعت در زمینه واکسیناسیون، پیشرفت دیجیتالی و برگشت به شرایط قبل از همه‌گیری چشم‌انداز بهتری را برای سال2022 و بعد از آن به‌همراه دارد. در حالی‌که بقیه کشورها ‌باید سال‌ها در تلاش برای دسترسی به دزهای نخست واکسن، مقابله با بی‌عدالتی در زمینه کسب منافع دیجیتالی و یافتن منابع جدید برای رشد اقتصادی باشند.

مهم‌ترین چالش‌های جدی ناشی از استمرار همه‌‌‌‌‌گیری، کسادی اقتصادی است. چشم‌انداز اقتصاد کلان همچنان ضعیف است. انتظار می‌رود اقتصاد جهان در مقایسه با عدم‌بروز همه‌گیری، تا سال2024 حدود 3/ 2درصد کوچکتر شود. قیمت‌های کالاهای اساسی، تورم و بدهی هم در اقتصادهای درحال‌توسعه و هم در اقتصادهای توسعه‌یافته در حال افزایش است. همه‌گیری و استمرار پیامدهای اقتصادی آن، موجب‌شده تا توانایی کشورها برای کنترل ویروس و تسهیل بهبود پایدار تضعیف شود. عدم‌تعادل در بازار کار، سیاست‌های حمایت‌گرایی و افزایش شکاف در حوزه تحصیل و مهارت‌ها هم باعث شده تا پیامدهای اقتصادی ناخوشایندی ناشی از همه‌گیری، خطر تقسیم روند رشد جهان به مسیرهای واگرا را به‌دنبال داشته باشد.

دولت‌‌‌‌‌ها، کسب‌وکارها و جوامع با تشدید فشار برای گذار به‌سوی اقتصادهای با آلودگی صفر مواجه هستند. اگرچه گذار تهاجمی و سریع موجب کاهش پیامدهای بلندمدت زیست‌محیطی خواهد شد، ولی این امر ممکن است اثرات ناخوشایند کوتاه‌مدتی مانند خروج میلیون‌ها نفر از شاغلان واحدهای صنعتی با آلایندگی بالا یا شکل‌گیری ناآرامی‌های اجتماعی و تنش‌های ژئوپلیتیکی شود، در مقابل گذار آرام و مطابق برنامه زمان‌بندی شده، می‌تواند شکست ساختاری و نابرابری‌های جهانی را به تعویق بیندازد. مسیرهای بهبود واگرا در میان کشورها و بخش‌های اقتصادی گوناگون، موانع بیشتری را برای هماهنگی و همکاری در هر دو حالت ایجاد خواهد کرد. رشد وابستگی به سیستم‌های دیجیتالی-که در پاسخ به کووید-19 تشدید هم شده است-موجب‌شده تا جوامع به‌طور اساسی تغییر کنند. در عین حال تهدیدهای امنیت سایبری در حال گسترش هستند و چه بسا از میزان توانایی جوامع، برای جلوگیری یا پاسخ‌دهی موثر بر آن نیز سبقت گرفته است. بروز آسیب‌ها و صدماتی به زیرساخت‌های کلیدی، تولید و انتشار اطلاعات نادرست، تقلب و ناامنی دیجیتالی، موجب خدشه‌دار‌شدن اعتماد عمومی به سیستم‌های دیجیتالی، همچنین تحمیل هزینه بر کلیه ذی‌نفعان خواهد شد. با تحکیم ضربات سایبری و توسعه آن، تنش‌ها بین دولت‌ها نیز رو به افزایش خواهد گذاشت.

افزایش ناامنی در اشکال خلق محنت اقتصادی، پیامدهای تغییرات اقلیمی و تشدید آزار و اذیت سیاسی، بالاجبار میلیون‌ها نفر از مردم جهان را به ترک سرزمین و جست‌وجو برای یافتن آینده‌ای بهتر هدایت خواهد کرد. همچنان در بسیاری از کشورها، اثرات ماندگار همه‌گیری، افزایش حمایت‌گرایی اقتصادی و دینامیک‌های جدید بازار کار، محدودیت‌ها و موانع برای ورود مهاجرانی را که در پی یافتن فرصت برای کار یا پناهگاه هستند، افزایش داده است. کاهش فرصت‌ها برای مهاجرت و اثرات سرریز آن بر انتقال وجوه و حواله‌ها، بیم و خطر از بین رفتن پتانسیل وجود مسیری برای احیای رفاه، حفظ ثبات سیاسی و کاهش شکاف‌های درآمدی و بازار کار را به‌همراه دارد.

از سویی درحالی‌که انسان دهه‌ها در حال کاوش در فضاست، طی سال‌های اخیر شاهد افزایش فعالیت‌های بخش‌خصوصی و عمومی در زمینه ایجاد فرصت‌های جدید و در عین حال، ظهور خطرات جدیدی در فضای بیرونی هستیم. اولین پیامد سریع‌الظهور در زمینه افزایش فعالیت فضایی، ریسک بالاتر در رابطه با برخورد بین زیرساخت‌های نزدیک زمین و اجرام فضایی است که می‌تواند بر مدار‌هایی که سیستم‌های کلیدی روی زمین بر آنها استوار هستند و همچنین تجهیزات فضایی باارزش آسیب برساند یا جرقه تنش‌های بین‌المللی را در مواردی که ساختارهای حکمرانی کمی وجود دارد، ایجاد کند. گسترش نظامی‌سازی فضا نیز ریسک تشدید تنش‌های ژئوپلیتیکی را به‌ویژه زمانی که قدرت‌های فضایی در همکاری روی قوانین جدید مرتبط با اداره و تصاحب قلمرهای فضایی موفق نیستند، به‌دنبال خواهد داشت.

10 ریسک ماندگار

تهدیدهای مرتبط با محیط‌زیست همچنان سهم غالب را در اهم ریسک‌های ماندگار جهان دارند. «شکست اقدامات برای مهار تغییرات اقلیمی»، «تغییرات آب و هوایی»، «افت تنوع‌زیستی»، «تخریب محیط انسانی» و «بحران‌های منابع طبیعی» 5 ریسک مرتبط با محیط‌زیست هستند. بعد از این گروه، ریسک‌های اجتماعی با 3‌مورد «فرسایش انسجام اجتماعی»، «بحران معیشتی و رفاه» و «بیماری‌های واگیردار» قرار دارند. در ریسک‌های اقتصادی نیز «بحران‌های بدهی» و در ریسک‌های ژئوپلیتیکی هم «تقابل ژئواکونومیکی» ریسک‌های ماندگار در 10 سال آینده خواهند بود.

پیش‌بینی رشد اقتصادی

اقتصاد جهان در حال بهبود‌یافتن از بحران همه‌گیری کووید، اما با سرعت کم است. با کندشدن سرعت رشد، انتظار می‌رود رشد اقتصادی جهان در سال2022 حدود 9/ 4درصد باشد. همچنین پیش‌بینی می‌شود اندازه اقتصاد جهان تا سال2024 حدود 3/ 2‌درصد کوچکتر از حالتی که همه‌گیری نبود، باشد. ریسک‌های مرتبط با رشد اقتصادی جهان قابل‌توجه هستند که یکی از موارد ریسک احتمال شیوع سویه‌های جدید کووید-19 است. ریسک‌های شوک کالاهای اساسی، بی‌ثباتی قیمت و بحران‌های بدهی همچنان جزو نگرانی‌های میان‌مدت هستند و از قبل هم علامت‌های بروز آنها ظهور کرده است. قیمت کالاهای اساسی نزدیک به 30‌درصد طی یک‌سال قبل افزایش داشته و انتظار می‌رود نوسانات قیمت به دلایل افزایش تنش میان اروپا و روسیه مساله ذخایر انرژی چین، اختلالات زنجیره تامین و چالش‌های ناشی از سرمایه‌گذاری در ذخایر سوخت‌های فسیلی، همچنان استمرار داشته باشد. تورم هم در بسیاری از کشورها شتاب گرفته که ترکیبی از علل شامل اختلالات زنجیره تامین ناشی از همه‌گیری، افزایش تقاضا و قیمت بالاتر کالاهای اساسی در آن تاثیر دارند. این اتفاق موجب احساس نارضایتی مصرف‌کننده که یکی از عوامل مهم برای بهبود محسوب می‌شود و همچنین تقویت ریسک افزایش بهره توسط بانک‌های مرکزی خواهد شد.

در اقتصادهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه، قیمت‌های بالاتر و گران‌تر شدن بدهی، تاثیرات سخت و ناخوشایندی بر خانوارهای کم‌درآمد خواهد گذاشت. ضمن اینکه بنگاه‌های کوچک و متوسط هم که در تلاش برای پرهیز از ورشکستگی هستند، متاثر شده و از تضعیف تقاضا آسیب خواهند دید. تضامین بدهی‌ها به دلیل همه‌گیری افزایش یافت. میزان بدهی دولت‌ها در جهان در سال2020 با 13‌درصد رشد به حدود 97‌درصد تولید ناخالص داخلی جهان رسید. تامین‌مالی بخش عمومی در کشورهای درحال‌توسعه به دلیل اهرم‌کردن بدهی و تقویت دلار آمریکا در بالاترین سطح و ریسک مترتبه قرار دارند. بحران بدهی جزو ریسک‌های مهم کوتاه و میان‌مدت جهان محسوب می‌شوند که پتانسیل ماندگاری طی 10‌سال آینده را همچنان دارا هستند. افزایش سطوح بدهی امکام مهار اثرات اقتصادی کووید-19 و تامین‌مالی را دشوارتر خواهد کرد.

ریسک‌های مهم 4 کشور در سال 2022

در گزارش 2022 ارزیابی ادراک ریسک جهانی، نقطه نظرات بیش از 12‌هزار نفر از رهبران کسب‌وکار و دولتی در 124‌کشور در رابطه با مهم‌ترین ریسک‌های کوتاه‌مدت در کشورهایشان نیز دریافت شده است. ارزیابی مزبور درصدد است تا به تصمیم‌سازان در سطوح ملی اطلاعاتی در رابطه به نحوه اولویت‌بندی ریسک‌های کوتاه‌مدت در قیاس با ریسک‌ها و چشم‌انداز جهانی ارائه دهد. در گزارش پیش‌رو، به ریسک‌های چهار کشور ایران در مقایسه با اقتصادهای آمریکا، چین و ترکیه پرداخته شده است. تفاوت نظرات تا حدودی نشان‌دهنده سطح اهمیت مسائل و ریسک‌های مترتب بر حسب توسعه‌یافتگی اقتصادی و سیاسی و اجتماعی کشورها نیز هست.

ایران: 5 ریسک مهم ایران در سال2022 از منظر خبرگان و مدیران ارشد کسب‌وکار کشور عبارتند از: «اشتغال و بحران‌های معیشتی و رفاه»، «ناامیدی و سرخوردگی گسترده جوانان»، «رکود اقتصادی طولانی‌مدت»، «بحران‌های منابع طبیعی» و «افت تنوع‌زیستی.»

ترکیه: خبرگان ترکیه‌ای نیز «اشتغال و بحران‌های معیشتی و رفاه»، «رکود اقتصادی طولانی‌مدت»، «گسست روابط میان دولتی»، «آسیب محیط‌زیست با منشأ انسانی» و «آینده حکمرانی فناوری» را به‌عنوان 5 ریسک مهم در سال2022 می‌دانند.

چین: «تغییرات شدید آب و هوا»، «ترکیدن حباب دارایی و اقتصادهای بزرگ»، «بیماری‌های واگیردار»، «گسستگی یا نبود نظام اجتماعی» و «مسائل ژئوپلیتیکی» نیز 5 ریسکی مهمی است که رهبران و نخبگان چینی اعتقاد دارند در سال2022 با آن مواجه هستند.

آمریکا: در سال2022 «ترکیدن حباب دارایی در اقتصادهای بزرگ»، «شکست اقدامات مقابله با تغییرات اقلیمی»، «تغییرات شدید آب و هوا»، «بحران‌های بدهی در اقتصادهای بزرگ» و «اشتغال و بحران‌های معیشتی و رفاه» ریسک‌های مهم آمریکا محسوب می‌شوند.