زنگ خطر بحران آب در دشت ورامین

مهدی زارع؛ بیابان‌زایی، تغییرات اقلیمی، چاه‌های عمیق آب قانونی و غیرقانونی، شیوه‌های کشاورزی بیهوده، صنایع پرمصرف آب در مناطق خشک و استفاده غیرعادی از آب در خانوار‌ها تأثیر بسیار زیادی بر بدترشدن بحران تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی در ایران دارند.

عملا اتفاقی که رخ داده، تأمین آب با احداث سد و طرح انتقال آب انجام می‌شود، غافل از آنکه همین برنامه‌ها به‌تدریج خشک‌شدن سفره آب زیرزمینی در پایین‌دست را تسریع می‌کند. نمونه‌ای از این فرایند در احداث سد ماملو دیده می‌شود. آب‌گیری سد در دی‌ماه ۱۳۸۶ انجام شد.

سد ماملو روی رودخانه جاجرود دو کیلومتر پایین‌تر از محل تلاقی رودخانه دماوند با رودخانه جاجرود احداث و در حدود ۴۵ کیلومتری شرق تهران واقع شده است. مساحت حوضه آبریز ۱۷۵۰ کیلومترمربع و متوسط جریان آب سالانه ۲۸۴ میلیون مترمکعب است. هدف‌های اصلی احداث سد ماملو، بهره‌گیری از پتانسیل حوزه آبریز رودخانه جاجرود و دماوند، مهار سیلاب‌های حوضه‌های آبریز، تأمین بخشی از آب شرب جنوب تهران و شهر‌های مسیر و تأمین بخشی از آب مورد نیاز صنعت اعلام شد.

در دی‌ماه ۹۹ انتقال آب سد ماملو به شهرک صنعتی عباس‌آباد به بهره‌برداری رسید. با انتقال آب سد ماملو، نیاز آبی شهرک‌های صنعتی عباس‌آباد، خوارزمی و پایتخت و نیاز آبی صنایع معادن و نیروگاه برق شهدای پاکدشت نیز تأمین می‌شود. با‌این‌حال، نماینده ورامین در مجلس در نیمه آبان ۱۴۰۰ گفت سد ماملو با هدف تأمین آب شرب و کشاورزی مورد نیاز شهرستان‌های جنوب شرق احداث شد، ولی امروز در اختصاص حقابه این سد به دشت ورامین عدالت رعایت نمی‌شود.

احداث سد ماملو، تأمین آب شرب و کشاورزی مورد نیاز شهرستان‌های ورامین، قرچک، پیشوا و پاکدشت است؛ حال آنکه بیش از ۷۰ درصد از آب این سد به شرب تهران اختصاص یافته و ۳۰ درصد باقی‌مانده سهم این چهار شهرستان است. از ۳۰ درصد حقابه اختصاص‌یافته، ۱۵ درصد به پاکدشت و ۱۵ درصد باقی‌مانده به سه شهرستان ورامین، قرچک و پیشوا می‌رسد. حال ببینیم در ۱۴ سال گذشته و از بعد از بهره‌برداری از سد ماملو چه بر سر دشت ورامین آمده است. دشت ورامین دارای مساحتی بیش از ۱۳۰ هزار هکتار بوده که حدود ۶۰ هزار هکتار از آن جزء اراضی کشاورزی محسوب می‌شود.

به دلیل کم‌بودن منابع آب سطحی، حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در کل سطح دشت رواج چشمگیری داشته است. نتایج نشان داده که استفاده از آب زیرزمینی برای آبیاری در منطقه شمال شرقی دشت باید با دقت بیشتری صورت گیرد؛ چون این قسمت از دشت، سطح سفره پایین تری نسبت به مناطق دیگر دارد و اگر روند افت سطح آب در این قسمت ادامه یابد، شاهد شوری‌زایی آب زیرزمینی و به تبع آن تخریب خاک و کاهش عملکرد و در نهایت شروع بیابان‌زایی در این قسمت خواهیم بود.

از طرف دیگر، در منطقه جنوب غربی دشت، مساحتی حدود ۹ هزار‌و ۳۵۴ هکتار دارای سطح آب زیرزمینی کمتر از سه متر است. قسمت شمال شرقی با پایین‌بودن سطح آب زیرزمینی دارای اراضی کشاورزی بسیار خوبی است که هر‌ساله مقدار زیادی محصول کشاورزی در این قسمت زیر کشت می‌رود.

با کمبود منابع آبی، حفر چاه‌های عمیق به صورت مجاز یا غیرمجاز و برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی با افت سطح آب و فرونشست زمین در معین‌آباد، سلمان‌آباد و مناطق جنوب پیشوا همراه شده است.

در پایین‌دست سد میزان جریان در رودخانه در فصل خشک به میزان درخور توجهی کاهش می‌یابد. در نتیجه پایین‌دست به‌تدریج به استخر‌های متناوب با مناطق خشک بینابین آن‌ها تغییر کرده است. به دلیل کاهش دبی آب، گیاهان ریشه‌دار در بستر رودخانه جاجرود رشد کرده‌اند.

سد ماملو میزان سیلاب‌ها را کاهش داده و خشک‌سالی نیز مزید بر علت شده تا وابستگی آب تهران به سد ماملو بیشتر شود و به این ترتیب آب هرچه کمتری به دشت ورامین تخصیص یابد. این وضع باعث کاهش گندم و جو و کاهش درخور توجه در وسعت کشت در فصل خشک شده است.

ورامین در تولید برخی محصولات کشاورزی نظیر گندم و جو به عنوان یکی از قطب‌های استان تهران محسوب می‌شده و این در حالی است که این دو محصول و برخی محصولات دیگر برای به ثمر رسیدن به آب فراوان نیاز دارند. قرار بود با احداث سد ماملو، بخشی از حقابه کشاورزان دشت ورامین از رودخانه جاجرود تأمین شود، ولی عملا بیشتر این آب به مصرف شرب تهران تخصیص پیدا کرد.

کمبود آب در اراضی دشت ورامین نه‌تنها کشاورزی بلکه محیط زیست شهرستان را تهدید می‌کند؛ به‌طوری‌که تالاب فصلی بندعلیخان که در گذشته به صورت مانع در برابر پیشرفت کویر و گسترش ریزگرد عمل می‌کرد، خشک شده است. گیاهان مراتع اطراف تالاب نیز که چراگاه قشلاقی عشایر است، خشک شده‌اند. کشاورزان ورامین در فصل کشت پاییزه با کمبود آب مواجه‌اند و عشایر ورامین به دلیل کمبود آب، علوفه‌ای در مراتع جنوب دشت برای دام‌های خود ندارند.