جشن نوروز در افغانستان چگونه برگزار می‌شود؟

فرارو- قاسم توکلی؛ جشن باستانی نوروز در کشور‌های متعددی گرامی داشته می‌شود. گستره جغرافیای نوروز در طی تاریخی هزاران ساله از آسیای مرکزی تا بالکان در جنوب شرق اروپا وسعت یافته است و از میان کشور‌های همسایه ایران، یکی از کشور‌هایی که در آن نوروز به طور ویژه تجلیل می‌شود افغانستان است، اما با تفاوت‌هایی خاص و منحصر به فرد، که شاید یکی از مهمترین این تفاوت‌ها اتصال جغرافیایی نوروز در افغانستان به یک شهر و ولایت (استان) خاص باشد! شهری که در قدیم «بلخ بامی» خوانده می‌شد، اما در نتیجه گزند حوادث هولناک تاریخی مثل حمله مغول متاسفانه امروز چیزی از شهر باستانی بلخ بر جای نمانده و به جای آن، نوروز در شهر مقدس و مذهبی مزارشریف برگزار می‌گردد که طبق برخی روایات تاریخی آرامگاه حضرت علی (ع) در آن قرار دارد و اتفاقاً همین مقبره مقدس (که از آن به نام‌های دیگری، چون روضه شریف یا روضه سخی جان نیز یاد می‌شود) در حال حاضر کانون برگزاری جشن باستانی نوروز محسوب می‌گردد، جشنی که در افغانستان به نام «میله گل سرخ» نیز از آن یاد می‌گردد.

الف- جشن رسمی «میله گل سرخ»:
جشن میله گل سرخ در واقع چهل روز به طول می‌انجامد که از روز اول فروردین و با برافراشتن «جهنده مولاعلی» آغاز می‌گردد و طی این چهل روز علاوه بر این که در روز اول نوروز مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود، یک سلسله جشن‌ها تا چند روز به صورت غیررسمی و با مشارکت مردم ادامه می‌یابد. لازم به ذکر است که طی این چهل روز در هر چهارشنبه مردم برای تفریح یا «میله کردن» ساعاتی چند را در باغ و چمن روضه شریف در کنار هم سپری می‌نمایند.

مراسم کوبیدن میخ بر روی پارچه‌های عَلَم جهنده مولاعلی که همراه با نیت خیر و طلب حاجت نیک برای سال جدید می‌باشد

البته مقدمات مراسم نوروز و میله گل سرخ تقریباً از اوایل ماه حوت (اسفند) با تشکیل کمیته‌ای متشکل از مقامات دولتی، روحانیون، اصناف و تجار آغاز می‌گردد. برای برگزاری این جشن ملی (که یک روز تعطیل رسمی را در تقویم افغانستان به خود اختصاص داده) بودجه‌ای از مرکز تعیین می‌شود و البته مشارکت داوطلبانه تجار و بازرگانان سرشناس نیز سهم عمده‌ای در برگزاری هرچه باشکوه‌تر این مراسم ایفا می‌نماید، به عنوان مثال صنف بزاز‌ها و پارچه فروش‌ها بهترین پارچه‌های ابریشمی و مخملی خود را در اختیار کمیته برگزاری جشن نوروز قرار می‌دهند تا از آن برای تزئین جهنده مولاعلی و همچنین تعویض پارچه روی مقبره اصلی مورد استفاده قرار گیرد.

نمایی از عَلَم مزین شده جهنده مولاعلی با پارچه‌های ابریشمی

به گزارش فرارو، زرگر‌ها و صنف نقره کار‌ها چند هفته قبل از تحویل سال قبه‌های روضه مبارک را تعویض نموده و یا هم با آب طلا جلا می‌دهند. در شب قبل از آغاز روز اول نوروز، مقامات ارشد لشکری و کشوری و همچنین تجار و بازرگانان شهر برای کسب حاجت از روضه شریف در درون صحن روضه گردهم می‌آیند و ضمن ادای نذر خود، در حالی که ملاها، عرفا و صوفیان در حال برگزاری مراسم ویژه مذهبی خود هستند پارچه‌های ابریشمی و مخملی اعلایی که از قبل تدارک دیده شده است را ابتدا با میخ بر روی «عَلَم» چوبی جهنده می‌کوبند و هر کسی در دل، حاجت خود را از مولای متقیان در سال جدید تقاضا می‌نماید و مبالغی نیز به عنوان عیدی و نذورات به درون صندوق مسی عظیم داخل صحن ریخته می‌شود و یا به «ایشان ها» (افرادی که مدیریت روضه شریف را برعهده دارند و نَسَب خویش را به انصار صدر اسلام می‌رسانند) پرداخت می‌نمایند تا دعای خیر آن‌ها را بگیرند.

در افغانستان مراسم تحویل سال مثل ایران در ساعت، دقیقه و ثانیه خاصی تحویل نمی‌گردد بلکه روز اول فروردین، همان روز نوروز محسوب می‌شود و مردمی که توانایی سفر دارند از سایر ولایات به ولایت بلخ سفر می‌کنند (افغانستان دارای ٣٤ ولایت است) و چند روزی را پس از برافراشته شدن جهنده مولاعلی در شهر به گشت و گذار پرداخته و سپس راهی ولایت خود می‌شوند.

در روز اول نوروز معمولاً بالاترین مقام دولتی که شخص رئیس جمهور باشد برای حضور در مراسم و ادای سخنرانی از کابل به شهر مزار شریف می‌آید و به دلیل حضور مقامات ارشد دولتی، مرکز شهر کاملاً قُرُق شده و بر روی ماشین‌ها و موترسایکل‌ها بسته می‌شود تا مراسم روز نوروز در کمال امنیت برگزار گردد. برای حضور در مراسم رسمی حتماً افراد باید پیشاپیش کارت ویژه دعوت به مراسم را تهیه و همراه داشته باشند و البته برای «تلاشی» (بازرسی بدنی) از چند گیت عبور کنند تا بتوانند ضمن شنیدن سخنرانی مقامات ولایتی و رهبران سیاسی، شاهد برافراشته شدن جهنده مولاعلی باشند و سرانجام با شلیک توپ‌های نظامی (بین ده تا بیست شلیک)، ختم مراسم را نظاره کنند که تمام این مراحل معمولاً تا قبل از ظهر به پایان می‌رسد و سپس مردم عادی می‌توانند زیارت صحن مبارک و اهداء نذورات در مکان مخصوص برافراشته شدن جهنده یا تبرک بخشیدن به پارچه مسافرین از طریق تماس آن با جهنده و ضریح مبارک را به انجام برسانند.

صوفیان شهر مزار شریف در حال اجرای مراسم ویژه مذهبی در شب تحویل سال نو در روضه شریف

در ضمن مراسم میله گل سرخ شامل تمام مراسم ذیل نیز می‌گردد که در قدیم (منظور زمانی است که وضعیت امنیتی مثل سال‌های اخیر تا این حد وخیم نبود) تقریباً برای چهل روز کامل برگزار می‌شد. این جشنواره بهاری همراه با فستیوالی از ورزش‌های بومی از جمله بزکشی با حضور مقامات، چاپ انداز‌ها و اسب‌های خاص با نژاد‌های اصلاح شده (مثل جیرند، توروق، قطغن و...) برگزار می‌شود. به برنده‌ها توسط مقامات، تاجران و صاحبان اسب علاوه بر گوساله، پول و هدایای غیر نقدی مثل موبایل، تلویزیون و حتی موتر یا همان ماشین داده می‌شود و یا مسابقات محلی مثل ریسمان کشی (طناب کشی) با حضور جوانان برگزار می‌شود که به برندگان جوایز نفیسی ارایه می‌شود.

ب- جشن غیر رسمی «میله گل سرخ»:
اشتراک کنندگان اصلی جشن نوروز یا همان میله گل سرخ مردم عام هستند به همین دلیل تدارک برگزاری این جشن تقریباً از یک ماه قبل در سراسر کشور آغاز می‌شود و با ختم مراسم رسمی مقامات ارشد دولتی در روضه شریف، جشن و سرور توسط مردم عام به صورت خودجوش تداوم می‌یابد که همه این تدارکات و سلسله جشن‌ها از قرار ذیل می‌باشند:

١- پاک کاری منازل
همانطور که ذکر شد همه آنچه که تاکنون آمد مربوط به مراسم رسمی و دولتی است، اما مردم عام نیز در سراسر کشور (درست همانند ایران) از ابتدای ماه حوت شروع به خانه تکانی و شستن فرش و پرده‌های منزل خویش می‌نمایند تا گرد کهنه را از خانه خود در آستانه سال حدید بزدایند که به این مراسم «پاک کاری» گفته می‌شود و زحمت آن معمولاً بر دوش زنان خانواده است.

مراسم سنتی سمنک پزی همراه با دف نوازی

٢- سمنک پزی
این مراسم که به شدت با آیین‌های مذهبی گره خورده است کاملاً مقدس پنداشته می‌شود و نزد مردم عام دارای ارزش و اهمیت معنوی والایی است. برای سمنک پزی که معمولاً دو هفته قبل از نوروز آغاز می‌گردد در ابتدا مقدار معینی گندم (بسته به جمعیت هر خانواده و وسع مالی آنها) مرطوب می‌شود و نیت‌ها و وعده نذر و نیاز توسط حاجتمندان از همین لحظه آغاز می‌گردد. سپس گندم‌های مرطوب شده داخل یک کیسه نخی قرار گرفته و در انبار گندم در بین گندم‌های سالم قرار می‌گیرد تا با گرمای آن‌ها جوانه بزند، وقتی گندم‌ها جوانه می‌زنند آن‌ها را از زیر گندم‌های سالم بیرون کشیده در هوای آزاد روی یک سبد توری که با پارچه‌ای نخی و سفید پوشانده شده است قرار می‌دهند و روی آن آب می‌پاشند تا در نتیجه باران پاک ایام بهاری و آفتاب کم جان اواخر زمستان، گندم‌ها بتدریج کاملا سبز شوند. به گزارش فرارو، تمام این مراسم باید توسط فردی انجام شود که دائماً وضو داشته باشد و حتی زنان حائز اجازه نزدیک شدن به مواد اولیه سمنک و حتی نگاه کردن بدان را ندارند! وقتی سرانجام گندم‌ها به اندازه یک بِلَست (وجب) سبز شدند، سبزه‌های گندم قیچی می‌شود (سیزه‌ها و تقاله گندم نیز مقدس شمرده شده و در زباله دانی انداخته نمی‌شوند بلکه، چون متبرک هستند آن‌ها را در پای درخت‌ها گور یعنی دفن می‌کنند تا جذب ریشه درختان در سال نو شوند)، پس از جدا شدن سبزه ها، جوانه گندم که عنصر اصلی ساخت سمنک محسوب می‌شود با ماشین چرخ گوشت، کاملاً چرخ می‌شوند، ریشه‌های یا همان جوانه‌های چرخ شده گندم می‌باید هفت بار آب داده شده و هر بار پس از آب زدن، داخل یک پارچه نخی آن را می‌چلانند تا یک شیرآبه زلال از جوانه‌ها بدست آید و باقی مانده ریشه‌ها نیز همراه سبزه‌های گندم در پای درختان مدفون می‌شوند.

شیرآبه حاصل از جوانه گندم باید مطلقاً طبیعی و بدون هیچ نوع شکر یا ماده شیرین کننده مصنوعی باشد. در مرحله بعدی آرد گندم سبوس دار به شیرآبه حاصل از جوانه‌ها افزوده شده و ابتدا بدون هیچ حرارت یا آتشی به خوبی با هم مخلوط می‌شوند. سپس اتشی با چوب و ذغال در زیر دیگ روشن می‌شود و یک نفر که وضو دارد آن را مداوماً، هم می‌زند و هر بار از حصّه انتهایی شیرآبه جوانه گندم که هفت بار چلانده شده است، بتدریج یک حصّه به آرد سبوس دار داخل دیگ که روی آتش قرار دارد افزوده می‌شود و در تمام این فرایند، هم زدن مخلوط سمنک ادامه دارد تا اینکه اولین حصّه شیرآبه نیز در آخرین مرحله به دیگ افزوده می‌گردد تا سمنک رنگ قهوه‌ای روشن به خود بگیرد.

فلسفه افزودن شیرآبه‌های هفتگانه جوانه گندم آن است که اولین شیرآبه شیرین‌ترین حصّه و هفتمین شیرآبه دارای کمترین شیرینی است به همین دلیل شیرینی سمنک روی آتش بتدریج اضافه می‌شود تا علاوه بر کیفیت طعم، رنگ قهوه‌ای روشن آن نیز تضمین گردد. بعد از اضافه کردن شیرآبه آخر، دیگ سمنک که حال ذغال‌های سرخ در زیر آن قرار دارند به صورتی که هیچگونه هوایی نتواند داخل دیگ شود، دم می‌گردد که این مرحله یک شب کامل تا نماز صبح طول می‌کشد. البته در سراسر این شب، زنان گِرد دیگِ سمنک دف می‌زنند و این شعر را همراه با رقص‌های محلی همراه کل خانواده می‌خوانند:

سمنک در جوش/ ما کفچه زنیم
دیگران در خواب / ما دفچه زنیم!

در وقت اذان صبح همه حضار مجدداً وضو می‌کنند و سر دیگ سمنک باز می‌شود و بار دیگر محتویات آن هم زده می‌شود، حالا سمنک پزی خاتمه یافته و برای همه افراد فامیل، بستگان، دوستان و همسایه‌ها یک ظرف از آن به عنوان تبرک ارسال می‌شود. کل مراسم تهیه حلوای سمنک بین ١٠ تا ١٥ روز زمان می‌برد و برخی خانواده‌ها حتی از شیرآبه جوانه گندم، نان سمنک هم در تنور پخته می‌کنند.

«هفت میوه» که در افغانستان در روز اول نوروز استفاده می‌شود

٣- هفت میوه
میوه‌های خشک زمستانی که مصرف آن‌ها نوعی اعتدال مزاجی در بدن ایجاد می‌کند پایه اساسی هفت میوه را تشکیل می‌دهند. شامل زرد آلوی خشک شده یا غولِنگ، کشمش سرخ و سبز (که کشمش سبز به کشمش سایه گی هم شهرت دارد، چون در سایه خشک می‌شود بدان کشمش سایه گی می‌گویند!)، سنجد، چهارمغز (گردو)، مغز بادام، مغز پسته و خرما (که باعث ایجاد شیرینی دلچسب و طبیعی در هفت میوه می‌گردد).

با گردهم آوردن هفت میوه خشک، به جز سنجد (که به صورت خشک پوست آن کنده می‌شود)، کل شش میوه دیگر در آب داغ قرار می‌گیرد تا تمیز شده و سپس با آب سرد آبکش می‌شوند، اما چهارمغز، بادام و پسته همچنان در آب جوش می‌مانند تا زمانی که امکان جدا شدن پوسته نازک روی آن‌ها از مغزشان با دست فراهم آید. با گرفته شدن کامل پوست سه میوه سخت‌تر (چهارمغز، مغز بادام خشک و مغز پسته) مجدداً این سه میوه نیز با آب سرد آبکش شده و به غولنگ، سنجد، خرما و کشمش‌ها اضافه می‌شوند تا پس از طی یک شب کامل (که معمولاً همان آخرین شب سال کهنه است) برای صبح روز نوروز به عنوان صبحانه آماده نوش جان شدن توسط اعضای منزل، همسایه‌ها و میهمانان نوروزی گردند. البته ظرف مورد استفاده برای تهیه هفت میوه باید فلزی و ضد زنگ باشد تا هیچ عنصر غیرطبیعی و شیمیایی در ترکیب هفت میوه اضافه نگردد.

نمایی از عَلَم مزین شده جهنده مولاعلی با پارچه‌های ابریشمی

٤- سبزی پلو؛ شام شب سال نو
«قابلی پلو» با سبزی پالک (اسفناج) همراه با «بولانی» (نوعی پیراشکی نازک که داخل خمیر آن با سبزی گندنه-تره- و گشنیز و فلفل تازه پر می‌شود و در نهایت در روغن یا تنور پخته می‌شود) در آخرین شب سال کهنه توسط اهالی منزل به عنوان شام صرف می‌شود که به آن سبزی پلو گفته می‌شود.

٥- «نوروزی»:
خانواده تازه داماد‌ها یا همان نامزاد دار‌ها در بازه زمانی بین ١٥ حوت تا روز نوروز فرصت دارند این مراسم سنتی را بجا آورند. در این مراسم ضمن تهیه هدایای مادی برای عروس همانند چند دست لباس (که در افغانستان به لباس «کالا یا جامه» نیز گفته می‌شود) و زیورآلاتی مثل طلا، در کنار هدایایی، چون حنا یا خینه، آدامس یا ساجق و... اقدام به تهیه مواد غذایی مشخص که مخصوص نوروز است می‌نمایند. این مواد غذایی شامل ماهی بریان شده (بویژه «لقّه ماهی» که نوعی ماهی بدون استخوان صید شده از رود جیحون -یا آمو دریا- می‌باشد که همراه با ادویه جاتی مثل سیر، نمک و فلفل طعم دار شده است) و معمولاً همراه با جلبی (زولبیا) و کلوچه نوروزی و هفت میوه همراه با ساز و رقص و سرود توسط خانواده داماد به درب منزل خانواده عروس ارسال می‌شود.

٦- مراسم روز سبزه لگد در ١٣ حمل
در این روز خانواده‌ها راهی دشت‌های سبز و باطراوت اطراف شهر می‌شوند، مخصوصاً دشت شادیان در جنوب شهر مزارشریف! چون زمین کاملاً سرسبز است و خانواده‌ها روی این فرش سبز طبیعت می‌نشینند و بازی‌های محلی و بومی خود مثل چلیک دنده، ریسمان کشی، گودی پران یا کاغذ پران، فوتبال، والیبال و... را با هم و در کنار هم انجام می‌دهند، این روز به نام روز سبزه لگد مشهور شده است.

«ايشان ها»: روحانيوني كه مديريت روضه شريف را برعهده دارند و نسب خود را به گروه انصار در صدر اسلام مي رسانند.

7- مراسم پایین آوردن درفش
در روز چهلم بعد از نوروز، جمعی از مقامات محلی به همراه روحانیون و ایشان‌ها و تعداد معدودی از مردم جهنده مولاعلی را از مکان مخصوص خودش در صحن روضه مبارک پایین آورده با احترام آن را پاک نموده و در گوشه‌ای امن برای سال بعد نگهداری می‌کنند و بدین ترتیب مراسم نوروز در افغانستان رسماً به پایان خود می‌رسد.