تغییر جنسیت در سایه روشن قوانین، وضعیت مهریه و ارث بعد از تغییر جنسیت

 

فرارو- پیشرفت‌های علم پزشکی در دهه‌های اخیر موجب پیدایش مسائل جدیدی شده است که آثار حقوقی را نیز در پی دارند از جمله این مسائل جدید می‌توان به مسئله رحم اجاره ای، تلقیح مصنوعی و تغییر جنسیت اشاره نمود هر کدام از این مسائل آثار حقوقی دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد.

تغییر جنسیت یکی از موضوعات نسبتاً جدیدی است که در حوزه‌های‌شرعی و فقهی، علوم پزشکی و اخلاق، روانشناسی و حقوق جای بحث و تجزیه و تحلیل دارد. در این مقاله به بررسی آثار وضعی و تکلیفی تغییر جنسیت بر ازدواج و آثار ناشی از آن می‌پردازیم.

تغییر جنسیت در قرارداد‌هایی که جنسیت در آن‌ها نقشی ندارد مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما در قرارداد‌هایی مثل ازدواج که جنسیت در آن نقش اساسی دارد تغییر جنسیت مشکل ساز می‌شود و باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد.

به هر گونه تبدیل، اصلاح و یا تغییری که در جنس فرد به وجود آید، به گونه‌ای که وضعیت فعلی او از نظر زن یا مرد بودن با حالت سابق او، متفاوت شود، تغییر جنسیت گفته می‌شود. در واقع منظور از تغییر جنسیت این است که هویت و جنسیت فرد را به کلی به جنس مخالف تغییر دهند.

عقد نکاح یکی از مهم‌ترین عقودی است و سنگ بنای تشکیل خانواده است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها برای اشخاصی که تغییر جنسیت می‌دهند تعیین تکلیف نکاح سابق است و مسائل مهم دیگری مثل مهریه، نفقه، عدّه، حضانت، ولایت و سرپرستی کودکان و ... که از آثار عقد نکاح است و باید در خصوص آن‌ها تصمیم گیری گردد.

در حقوق ایران ازدواج با همجنس پذیرفته نشده است بنابراین اختلاف در جنسیت از شرایط صحت عقد نکاح هست این مسئله به اندازه‌ای مهم است که هر گونه ارتباط جنسی با همجنس تحت عنوان مساحقه، لواط و تفخیذ جرم انگاری شده است.

در قانون مدنی به لزوم اختلاف در جنسیت در عقد نکاح تاکید شده است بنابراین، ازدواج دو همجنس باطل است و از طرفی تغییر جنسیت که باعث عدم رعایت اختلاف در جنسیت می‌گردد عقد نکاح را منحل می‌کند.

اگر بعد از عقد ازدواج زن تغییر جنسیت دهد و به مرد تبدیل شود آیا مستحق دریافت مهریه است؟ یا اینکه مرد تغییر جنسیت دهد و به زن تبدیل شود آیا باید مهریه را پرداخت کند؟ این‌ها سوالاتی است که باید در خصوص مبحث مهریه در صورت تغییر جنسیت پاسخ داده شود.

به موجب ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به مجرد عقد، زن مالک مهریه می‌شود در واقع به محض وقوع عقد زن طلبکار مهریه می‌گردد و می‌تواند هر زمان که بخواهد برای مطالبه آن، به شوهر رجوع کند. در خصوص پرداخت مهریه دو حالت قابل تصور است:

۱- تغییر جنسیت در عقد دائم
اگر قبل از برقراری رابطه جنسی عقد نکاح به واسطه تغییر جنسیت یکی از زوجین منحل گردد: در این صورت تکلیفی به پرداخت مهریه وجود ندارد. زیرا علت تعیین مهریه و پرداخت آن از بین رفته است و بنابراین با انتفای علت، موضوع مهر نیز منتفی است و در صورت پرداخت، مهر باید مستردد شود.

اما اگر بعد از برقراری رابطه جنسی، عقد نکاح به علت تغییر جنسیت یکی از زوجین منحل گردد: از آنجایی که قبل از تغییر جنسیت، ازدواج اعتبار قانونی و شرعی داشته است، زوجین در برابر یکدیگر حقوق و تکالیف قانونی و شرعی دارند.

بنابراین، بعد از تغییر جنسیت شوهر و تبدیل وی به زن، در تعهد ایجاد شده‌ی وی تأثیری ندارد و نمی‌تواند به بهانه‌ی اینکه در حال حاضر زن شده است از پرداخت مهریه‌ی زوجه‌ی سابق خود امتناع کند.

همچنین اگر زنی بعد از نزدیکی با شوهر خود، تغییر جنسیت بدهد، در این صورت نیز مهریه وی بر عهده شوهر سابق، باقی است؛ لذا مهر زوجه‌ی سابق به علت تغییر جنسیت و تبدیل به مرد شدن ساقط نخواهد شد.

در واقع تفاوت انحلال و بطلان در همین نکته است بطلان اثر قهقرایی دارد یعنی عقد از روز اول باطل است در نتیجه آثار عقد صحیح بر آن بار نمی‌شود، اما در انحلال عقد از روز اول صحیح و از لحظه وقوع امری که موجب انحلال است عقد منحل می‌شود لذا قبل از انحلال آثار عقد صحیح را دارد.

۲- تغییر جنسیت در عقد موقت
در عقد موقت برخلاف عقد دائم مهریه از ارکان اصلی عقد است در واقع اگر در عقد موقت مهریه قید نگردد عقد باطل است در عقد موقت مسئله مهریه را باید ذیل دو عنوان تغییر جنسیت زوج و زوجه مورد بررسی قرار دهیم که به شرح ذیل است:

الف) تغییر جنسیت زوج: در صورتی که مرد در خلال مدت عقد تغییر جنسیت دهد عقد ازدواج منحل می‌شود، اما از آنجایی که مرد سبب انحلال شده باید مهریه را به طور کامل پرداخت نماید.

ب) تغییر جنسیت زوجه: تغییر جنسیت زوجه در عقد موقت نوعی عدم تمکین محسوب می‌شود بنابراین نسبت به مدت باقی مانده مستحق دریافت مهریه نمی‌باشد.

---

• مردانی که می‌خواهند ازدواج دوم داشته باشند، بخوانند! 
• فریب در ازدواج چیست و چه مجازاتی در پی خواهد داشت؟ 
• حضانت فرزند و شرایط آن؛ حضانت فرزند در طلاق توافقی و حضانت فرزند نامشروع

  ---

به موجب ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی عِده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی‌تواند شوهر دیگری اختیار کند. سوالی که در این خصوص مطرح می‌شود این است که در صورت تغییر جنسیت یکی از زوجین نگه داشتن عِده الزامی است؟

این مبحث را نیز باید ذیل دو عنوان تغییر جنسیت زوج و زوجه مورد بررسی قرار داد.

الف) تغییر جنسیت زوجه: عده از احکام ویژه زنان است و اگر بین زوجین رابطه جنسی برقرار شده باشد سپس به موجب طلاق یا فسخ، نکاح منحل گردد زن باید عده نگاه دارد و در غیر این صورت نیازی به نگاه داشتن عده نیست.

پس هرگاه زن به دلیل تغییر جنسیت از زن بودن خارج گردد عده نیز ساقط می‌گردد البته، چون قانون در خصوص این مسائل سکوت کرده مطمئناً نظرات مخالف هم وجود دارد که بعضاً جای بررسی دارند.

ب) تغییر جنسیت زوج: اگر زوج تغییر جنسیت دهد و به زن تبدیل شود ازدواج سابقش منحل می‌گردد و بر همسر سابق وی واجب است که عده نگاه دارد.

بررسی حقوقی مسئله تغییر جنسیت و تاثیر آن بر ازدواج و آثار ناشی از آن

به موجب ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است، اما در عقد موقت شوهر تکلیفی به پرداخت نفقه ندارد، ولی طرفین می‌توانند شرط کنند که در عقد موقت هم نفقه زوجه بر عهده زوج باشد. هرگاه زوج یا زوجه تغییرجنسیت دهند ازدواج آن‌ها منحل می‌گردد بنابراین، چون ازدواج منحل می‌شود نفقه هم ساقط می‌گردد.

 

به موجب ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی حضانت حق و تکلیف پدر و مادر است که شامل تربیت، تعلیم و تربیت و پرورش روحی و معنوی کودک می‌شود. همچنین به موجب ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی در صورتی که پدر و مادر طفل جدا از یکدیگر زندگی کنند در خصوص حضانت، مادر تا ۷ سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است. حال باید دید در صورت تغییر جنسیت یکی از ابوین حضانت فرزندان به چه صورت خواهد بود؟

مادر از نظر شرعی کسی است که فرزند از تخمک او به وجود آمده و در شکم وی رشد کرده و او را به دنیا آورده باشد. پس از تغییر جنسیت، این عنوان و ویژگی تغییر نمی‌کند. از این رو می‌توان گفت: تغییر جنسبت مادر، تأثیری در حق حضانت وی بر کودکان خردسالش ندارد.

از نظر شرعی پدر کسی است که فرزند از نطفه‌ی (اسپرم) وی به وجود آمده باشد و این امر با تغییر جنسبت، تغییر نمی‌کند. عنوان پدر نیز پس از تغییر جنیست عوض نمی‌شود و عرفاً شخص می‌تواند بگوید: این پدر من است که تغییر جنسبت داده و زن شده است.

همان طور که گفته شد هدف از حضانت، حفظ و نگه داری کودک در سنینی است که شدیداً به حمایت معنوی و روحی و فکری نیازمند است و با تغییر جنسیت پدر یا مادر، ممکن است این حمایت‌ها از بین برود؛ بنابراین با تشخیص دادگاه، شخص صالحی حضانت و نگه داری کودک را به عهده خواهد گرفت.

این نکته را می‌توان از ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی برداشت نمود به موجب ماده مذکور هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت او است صحت جسمانی یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد محکمه می‌تواند به تقاضای نزدیکان طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضایی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند اتخاذ کند.

طبق ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی و تاکید فقه اسلامی تأمین مخارج فرزندان، بر عهده‌ی پدر است و در صورت نبود پدر یا عدم توانایی وی، برعهده‌ی پدربزرگ خواهد بود و اگر وی نیز ناتوان باشد، برعهده‌ی مادر است.

حال، جای این پرسش است که اگر پدر یا مادر (درصورت وجوب نفقه بر وی) تغییر جنسیت بدهد، این امر چه تأثیری در نفقه‌ی فرزندان دارد؟ حکم الزام به انفاق فرزندان، آیا پس از تغییر جنسیت پدر یا مادر ساقط می‌گردد؟ یا همچنان به قوت خود باقی است؟ پاسخ به این پرسش‌ها، طی دوبند زیر داده می‌شود:

الف) تغییرجنسیت پدر و تکلیف نفقه‌ی فرزندان
قانون در این خصوص به صراحت اظهار نظر نکرده است، اما به نظر می‌رسد که تغییرجنسیت پدر موجب اسقاط تکلیف انفاق فرزندان نمی‌گردد و همچنان تکلیف پرداخت نفقه و تأمین مخارج فرزندان بر عهده‌ی پدر باقی بماند.

این موضوع بیشتر به صلاح و مصلحت جامعه است و موجب اضرار به فرزندان نمی‌شود. زیرا فرزند هیچ نقشی در تغییر جنسیت پدر ندارد و دلیلی ندارد بلاتکلیف و بدون خرجی در جامعه رها گردد.

بررسی حقوقی مسئله تغییر جنسیت و تاثیر آن بر ازدواج و آثار ناشی از آن

ب) تغییرجنسیت مادر و تکلیف نفقه‌ی فرزندان
همانطوریکه که پیشتر اشاره شد، در وهله‌ی اول، انفاق به فرزندان وظیفه پدر و جدّپدری است و در صورت نبود یا عدم توانایی پدر وجدّ پدری به انفاق فرزندان، نوبت به مادر می‌رسد.

پرسش اینجاست که اگر پدر و جدّپدری وجود نداشته باشد و یا وجود داشته باشند، ولی تمکن مالی نداشته باشند جهت انفاق فرزندان و مادر توان مالی داشته باشد و چنین مادری تغییرجنسیت بدهد و مرد شود؛ چه تأثیری در تأمین مخارج فرزندان دارد؟

هرچند با تغییر جنسیت مادر از صفت «زن بودن» خارج می‌شود، ولی از صفت مادربودن خارج نشده است و عرف جامعه نیز همچنان وی را مادر به حساب می‌آورد؛ هرچند تغییرجنسیت داده و به مرد تبدیل شده است.

به علاوه همان‌طور که در قسمت قبل اشاره شد از لحاظ شرعی مادر کسی است که فرزند از تخمک وی تشکیل شده است و دوران جنینی را نیز در شکم ایشان سپری کرده است و از ایشان زائیده شده است؛ بنابراین مادر با تغییر جنسیت، پدر نمی‌شود که تکلیف مادری‌اش را ساقط بدانیم و تکالیف مادری چه قبل و بعد از تغییرجنسیت همچنان پابرجاست و در این فرض همچنان مکلف به تأمین مخارج فرزندانش می‌باشد.

 

یکی از سؤالات مهم در خصوص تغییر جنسیت مسئله ارث است و اینکه فردی که تغییر جنسیت داده، از والدین خود به چه سهمی ارث می‌برد، آیا جنسیت فعلی او ملاک است، یا جنسیت قبل از تغییر جنسیت؟ و نیز پدر و مادری که در تغییر جنسیت داده است، از فرزند خود به چه اندازه‌ای ارث می‌برد، آیا جنسیت فعلی آن‌ها مورد نظر است یا جنسیت قبل از تغییر؟

در خصوص میزان ارث فرزندان تمامی فق‌های شیعه به این مسأله تاکید کرده اند که ملاک ارث جنسیت فعلی فرزندان است. بنابراین، اگر شخصی پسر باشد و قبل از مرگ پدرش تغییر جنسیت دهد، مانند پسران ارث نمی‌برد، بلکه مانند دختر ارث می‌برد. به عبارت دیگر، پسر فعلی (دختر پس از تغییر جنسیت) دو برابر دختر فعلی (پسر پس از تغییر جنسیت) ارث می‌برد.

اما در خصوص سهم الارث والدین تغییر جنسیت داده از فرزند خویش، احتمال قوی ان است که میزان سهم الارث بر اساس «زمان انعقاد نطفه» است و این ملاک با تغییر جنسیت، تغییر نمی‌کند.

به موجب ماده ۴ قانون حمایت از خانواده، دعاوی ناشی از تغییر جنسیت در صلاحیت دادگاه‌های خانواده قرار دارد و متقاضی باید به این دادگاه‌ها مراجعه کند.